Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida
|
Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish
- Bu sahifa navigatsiya:
- 1 1 .S A N O A T K O R X O N A L A R ID A X O M A S H Y O T A ’M IN O T I.
- T a y a n c h ib o r a la r
|
N a z o r a t sa v o lla ri:
1. Innovatsiya nim a? 2. Innovatsiya tushunchasini birinchi b o ’lib qaysi iqtisodchi ilmiy ishlarida yoritgan? 3. Innovatsiyalam ing ilm iy kashfiyotlar va ixtirolardan farqi nim ada? 4. Sinergiya deganda nim ani tushunasiz? 5. Innovatsiya loyihalari qanday loyihalar? 6. Ilm iy-texnika taraqqiyotining sam arasi deganda nim anitushunasiz? 1 1 .S A N O A T K O R X O N A L A R ID A X O M A S H Y O T A ’M IN O T I. 1 1 .1 .X om ash y o n i ta y y o rlo v tiz im in in g v a z if a l a r i . 1 1 .2 .X om a s h y o s in i tayyorlash m askanida qabul qilish tartibi. 11.3.P ax ta x om ash y o sin i zonalar b o ’yicha qabul qilish. Paxta kontraktatsiyasi T a y a n c h ib o r a la r : xom a sh y o , asosiy xom ashyo, yordam chi m atcriallar, sanoat kooperatsiyasi, kontraktatsiya. 1 1 .1 .X o m a s h y o n i t a y y o r lo v t iz i m i n i n g v a z i f a l a r i . Q ayta ishlovchi barcha sanoat tarm oqlarining ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi elem entlardan biri xom ashyodir, chunki xom ashyosiz hech qanday m ahsulot ishlab chiqarish mum kin emas. X om ashyo deb, qazib olish yoki ishlab chiqarish uchun m a’lum darajada m ehnat sarflangan va shu m ehnat natijasida b ir qadar o ‘zgargan m ehnat buyum iga aytiladi. X om ashyo asosiy va yordam chi m ateriallarga b o ’linadi.A sosiy xom ashyo — tayyor m ahsulotning m oddiy asosini tashkil qiluvchi m ehnat buyum idir. Tayyor m ahsulot tarkibiga kiruvchi yoki asosiy xom ashyoni qayta ishlashga zarur sharoit yaratib beruvchi qolgan barcha m ehnat buyum lari yordam chi m ateriallar deb ataladi. M ehnat buyum larining m ahsulot ishlab chiqarishda qay tarzda qatnashishiga qarab ular ham xom ashyo (asosiy xom ashyo), ham yordam chi m aterial b o iis h i m um kin. M asalan, neft y o q ilg 'i sifatida yordam chi material b o 'lsa , benzin yoki kerosin ishlab chiqarishda esa xom ashyodir. X om ashyo keng m iqyosda iste’mol buyum lari ham da ishlab chiqarish m ahsulotlari olish uchun ishlatiladigan tabiiy m ateriallardan iborat. U quyidagi talablarga jav o b berishi kerak: - m iqdori jihatidan yetarli b o iis h i; - qazib olish arzon va oson b o 'lishi; - texnologik jarayonlar oson borishi kerak. H ar bir xom ashyo m ehnat buyum idir. Lekin har b ir m ehnat buyum i xom ashyo emas. M ehnat buyum i m ehnat vositasi bilan m a’lum darajada 133 o'zgargandan keyingina xom ashyoga aylanadi. Y er ostidagi foydali qazilm alar, yovvoyi hayvonlar, daraxtlar va hokazolar xom ashyo b o ‘lm ay, balki potensial tabiiy boyliklardir. M ehnat vositasi yordam ida ovlangan hayvonlar, qazib olingan m a’danlar, kesilgan daraxtlar va boshqalar xom ashyo hisoblanadi. Ishlab chiqarish jaray o n id a bir yoki b ir necha bosqichda qayta ishlangan b o 'lsa-y u , lekin tayyor m ahsulot sifatida iste’mol qilina olm asa, u chala m ahsulot, y a ’ni yarim fabrikat deb ataladi.H ayotda yarim fabrikat uni ishlab chiqargan ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qaraganda tayyor m ahsulot, iste’mol qiluvchi ishlab chiqarish nuqtai nazaridan qaraganda xom ashyo xisoblanadi. X om ashyo ressurslarini xom ashyodan farq qilm oq kerak. X om ashyo resurslariga m am lakatdagi foydali qazilm alar konlari, o 'rm o n m aydonlari, uy hayvonlari va shu kabi tabiiy boyliklar kirsa, ular qazib chiqarilgan yoki ishlab chiqarish uchun m ehnat sarflangandagina xom ashyoga aylanishi m um kin. X om ashyo ishlab chiqarish jarayonining asosiy elem enti sifatida sanoat ishlab chiqarishiga va uning iqtisodiga katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Sanoatning qayta ishlovchi tarm oqlarida xom ashyo va yoqilg'i xarajatlari ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar hajm ida eng katta salm oqqa egadir. Shuning uchun sanoat korxonalari faoliyatining iqtisodiy ko'rsatkichlari k o ‘p jixatdan tayyor m ahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan xom ashyo v a y o q ilg 'i xarajatlari darajasiga b o g 'liq b o 'lad i. Sanoat m ahsuloti tannarxida xom ashyo, yordam chi m ateriallar va y o q ilg 'i xarajatlari butun sanoat b o ’yicha o ’rtacha 70 foizni tashkil etadi. Shuning uchun xom ashyoni tejab ishlatish sanoat mahsuloti tannarxini pasaytirishda, ishlab chiqarish quvvatlaridan yaxshi foydalanishda va ishchilar m ehnatining unum dorligini oshirishda katta rol o 'ynaydi. M aterial k o 'p sarflanadigan tarm oqlarda xom ashyo va m ateriallardan oqilona foydalanish m ahsulot tannarxini pasaytirishning asosiy m anbaidir. M ashina va uskunalam ing unum li ishlashi va tayyor m ahsulot ishlab chiqarish uchun vaqtning sarflanish darajasi xom ashyo sifati va uning turiga b o g 'liq . Sanoatdagi xom ashyolar xilmaxil bulib, ular quyidagi turlarga bo'linadilar: - sanoat xom ashyosi; - qishloq x o ’jalig i xom ashyosi. Sanoat xom ashyosi turli belgilariga k o 'ra quyidagicha turkum lanadi: - kelib chiqishiga k o 'ra — tabiiy va su n ’iy; - agregat holatiga k o 'ra - qattiq, suyuq ham da gazsim on; - kim yoviy tarkibiga k o 'ra — organik va anorganik; - ishlatilishiga k o 'ra — ozuqabop va texnik. Q ishloq x o 'jalig i xom ashyosi ikki turga — o 'sim liklardan olinadigan xom ashyolar va hayvonlardan olinadigan xom ashyolarga b o ’linadi. M ineral xom ashyolar. Y er ostidan qazib olinadigan m ineral birikm alar mineral xom ashyolar deyiladi. X alq x o ’jalig id a ishlatiladigan m inerallar uch turga bo'linadi: a) rudali; b)rudasiz; v) yonuvchi m ineral xom ashyolar. Bu m inerallarning k o 'p i qattiq holda b o ’ladi. Suyuq m ineral boyliklarga faqat neft ham da tuz eritm achari, gaz holdagisiga esa tabiiy gaz kiradi. 134 R udali m ineral xom ashyolar foydali jin sla r b o ‘lib, m etallar olish uchun asosiy m anbadir. R udasiz m ineral xom ashyolar ham to g ‘ jinslaridir. U lar metall olish uchun ishlatilm aydi. B unday m ineral xom ashyolar kim yoviy qayta ishlanm asdan to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri xalq x o 'jalig id a yoki m etallsiz ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. R udasiz m inerallar shartli ravishda quyidagi turlarga bulinadi: - qurilish m ateriallari — to ‘g ‘rid an -to ‘g ‘ri yoki fizik-kim yoviy qayta ishlangandan so ‘ng qurilish ishlarida ishlatiladigan m ineral xom ashyo; - industriya xom ashyolari — kim yoviy qayta ishlanm asdan sanoatning turli tarm oqlarida ishlatiladigan xom ashyo. - kim yoviy m ineral xom ashyolar — kim yoviy qayta ishlash uchun ishlatiladigan m inerallar; - qim m atbaho va rudasiz m inerallar — tabiiy holda yoki m exanik qayta ishlangandan so ’ng bezak uchun ishlatiladigan minerallar. Y onuvchi m ineral xom ashyolar y o q ilg ‘i sifatida ishlatiladigan foydali qazilm a boyliklardir. B ularga to sh k o 'm ir va q o ‘n g ‘ir k o 'm ir, torf, yonuvchi slanetslar, neft ham da tabiiy yonuvchi gazlar kiradi. Y O nuvchi gazlar, neftb va kum ir eng arzon ham da foydalanish uchun qulay y o q ilg ‘igina b o ‘1 may, balki kim yo sanoatida qim m atbaho xom ashyo ham dir. O ’sim lik va hayvonot xom ashyolariga y o g 'o ch , z ig ‘ir, kanop, y o g ‘lar, o ‘sim lik m oylari, hayvonot terilari va shunga o 'x sh a sh la r kiradi. B ular xalq x o 'jalig id a ishlatilishiga k o ‘ra, ozuqabop va texnik xom ashyolarga b o'linadi. O zuqabop xom ashyolarga ozuqa sifatida ishlatiladigan birikm alar — o'rm onchilik, baliqchilik va qishloq x o 'jalig i m ahsulotlari kiradi. O ’sim lik va hayvonlardan olinadigan texnik xom ashyolarga yuqorida k o ‘rsatilgan xalq x o 'jalig i tarm oqlarining oziq uchun yaram aydigan m ahsulotlari kiradi. U lam i m exanik va kim yoviy qayta ishlab, ulardan turm ushda va sanoat ishlab chiqarishida ishlatiladigan xom ashyolar olinadi. B unday xom ashyo turlarini kim yoviy qayta ishlab, turli m ahsulotlar olish m um kin. M anbalari k o 'p lig i, am aliy jixatdan bitm as- tuganm as zahiraga egaligi ular asosida k o 'p g in a yangi kim yoviy korxonalar tashkil etishga im kon beradi. U m um an, fan va texnikaning nihoyatda tezlik bilan rivojlanishi yangidan-yangi m ateriallam i, shuningdek, yangi xom ashyo m ateriallarini qidirib topish m asalasini dolzarblashtirm oqda. Bu m asala asosan quyidagi y o ’l bilan am alga oshiriladi: - iloji boricha arzon xom ashyolam i qidirib topish va ishlatish; - xom ashyodan kom pleks foydalanish; - konsentrlangan xom ashyo va m ahsulotlar ishlatish; - ju d a toza m ahsulotlar ishlatish; - texnika m aqsadlari uchun ishlatiladigan ozuqabop xom ashyolarni noozuqabop xom ashyo bilan alm ashtirish; - iloji boricha m ahalliy xom ashyolardan foydalanish. H ozirgi vaqtda kim yo va kim yoviy texnologiya yutuqlari m uhim texnika- x o ‘jalik m ahsulotlarini noozuqabop xom ashyolardan olishga im kon beradi. B unday xom ashyolar sifatida to sh-ko‘mir, torf, slanets, neft, tabiiy gaz, yog 'o ch , 135 o ’sim lik va qishloq x o 'jalig i m ahsulotlarining chiqindilari ishlatilm oqda. M asalan, sovun yuvuvchi m ahsulotlar, izolyatorlar ishlab chiqarishda, to'qim achilik sanoatida, rezina m ahsulotlari ishlab chiqarishda, charm sanoatida, korroziyaga qarshi kurashishda, betonlam i suv o'tkazm aydigan qilishda, m etallam i silliqlashda, qirqishda sovutgichlar sifatida har yili b ir necha m ing tonnalab qim m atbaho ozuqabop m oylar ishlatiladi. Sanoatning k o 'p g in a tarm oqlarida keng m iqyosda ishlatiladigan etil spirti ishlab chiqarish uchun ham ju d a k o 'p m iqdorda yuqori sifatli don va kartoshka ishlatiladi. U n, kraxm al, sut kabi m ahsulotlardan texnik m aqsadlar uchun foydalaniladi. M asalan, kazein-oqsil m odda sutda b o ’ladi, kazein slim ishlab chiqarishda, q o g 'o z va charm sanoatida b o 'yoqchilikda ham da m uqovalar qilishda asosiy m ahsulot sifatida ishlatiladi. Bu m aqsadda kazein ishlab chiqarish uchun har yili bir necha yuz m ing tonna y o g 'sizlan g an sut sarflanadi. K raxm al to'qim achilik sanoatida, rezina va kim yo sanoatida, gugurt sanoatida, elektrodlar olishda keng q o'llaniladi. H ozir sanoatda kraxm al poliakrillam id ham da sellyulozaning suvda eruvchan efirlari — karooksilm etilssellyuloza (K M S) bilan m uvafaqqiyatli alm ashtirilgan. Shu bilan birga KMS k o 'p m iqdorda kraxm al o 'm id a to'qim achilik, q o g 'o z va gugurt sanoatlarida esa ozuqabop un o 'm id a ishlatilm oqda. H ozir etilendan va y o g 'o ch d an olinayotgan sintetik etil spirt tarkibi va sifati jihatidan ozuqabop xom ashyolardan olinadigan etil spirtdan farq qilm aydi va ancha arzon xisoblanadi. Shuning uchun xalq x o ’jaligining k o 'p tarm oqlarida bunday etil spirt k o 'p ishlatilm okda. Shuningdek, gaz va neftni qayta ishlash m ahsulotlaridan sirka kislota, glitserin va y o g 'la r ishlab chiqarilm okda. M ahsulotlam i bu y o 'l bilan ishlab chiqarishda k o 'p m ikdorda ozuqabop xom ashyolar tejab qolinadi va ishlab chiqarilayotgan m ahsulotlam ing tannarxi birm uncha arzonlashadi. Sanoatni yanada rivojlantirish, texnika taraqqiyoti su r’atlarini jadallashtirish va sanoat m ahsulotlarining turlarini k o 'paytirish vazifalari su n ’iy m ateriallar ishlab chiqarishni rivojlantirishni taqozo etadi. S un’iy m ateriallar ishlab chiqarish va ularni sanoatda q o 'llash quyidagi hollarda iqtisodiy sam arali hisoblanadi: a) su n ’iy m aterial yagona xom ashyo b o 'lg a n tarm oqda ishlab chiqarishning jad al su r’atlari bilan va keng k o 'la m d a rivojlantirishga; b) qayta ishlovchi tarm oqlar texnika bazasining m ukam m allashuviga; v )iste’m olchi tarm oqlar m ahsulotining sifatini yaxshilashga va assortim entni kengaytirishga; g)qayta ishlash tarm oqlarida texnologik jarayonlam i jadallashtirishga va uskunalarni m ukam m allashtirishga; d)tayyor sanoat m ahsuloti ishlab chiqarish uchun sarflanadigan ijtim oiy xarajatlam i kam aytirishga sabab b o 'lsa; s) su n ’iy-m ateriallardan ishlab chiqariladigan m ahsulot tannarxini kam aytirsa. 136 S u n ’iy m ateriallar ishlab chiqarish va q o 'llash n in g iqtisodiy sam aradorligini aniqlashda vaqt om ilini, y a ’ni qisqa vaqt ichida kerakli m iqdorda sanoat m ahsuloti ishlab chiqarishga erishish m um kinligini e ’tiborga olm oq lozim. Bu o 'rin d a ta ’kidlash kerakki, su n ’iy m ateriallar bexad afzalliklarga ega, chunki tabiiy xom ashyo b o 'lg a n paxta, ju n , teri va boshqalam i ishlab chiqarishga oylab vaqt ketsa, sun’iy m ateriallarni ishlab chiqarishga atigi bir necha kunlab va soat kifoya qiladi. S un’iy m ateriallar ishlab chiqarishga tabiiy m ateriallarga nisbatan ancha kam ijtim oiy m ehnat sarflanadi. M asalan, 1 tonna yuvilgan ju n ishlab chiqarishga 7000 odam /soat sarflansa, sintetik tolaga 225-1400 odam /soat sa rf etiladi.S un’iy m ateriallar sanoatning q o 'sh im ch a xom ashyo bazasi b o 'lib xizm at qiladi. U lar ishlab chiqarishda jarayonlam i kim yolashtirish, organik sintezni rivojlantirish katta rol o 'ynaydi. T urli tarm oqlarda kim yoviy usullam i q o ’llash tabiatda k o 'p tarqalgan m ahsulotlardan sifati tabiiy m ateriallarnikidan ancha ustun b o 'lg a n ju d a kup yangi tur su n ’iy m ateriallar ishlab chiqarish im konini beradi. Z am onaviy texnika sintetik m ateriallarga turlicha talablar q o 'yadi. U lar o 'z ig a xos qator afzalliklarga ega: uzoq v aq t o 'ta yuqori va o 'ta past haroratga, yuqori bosim v a ju d a katta elektr kuchlanishlariga chidam li. S u n ’iy m ateriallar ishlab chiqaruvchi tarm oqlar, shu jum ladan sanoatni rivojlantirish va sanoat xom ashyo bazasini kengaytirishning asosiy vositalaridan biridir. Sanoatni rivojlantirshsda plastm assalar, sintetik kauchuk, su n ’iy va sintetik tolalar, su n ’iy charm lar va charm o 'rn in i bosuvchi m ateriallar, sintetik yuvish vositalari va ozuqa xom ashyosi o 'rn in i bosuvchi su n ’iy m ateriallar m uxim rol o'ynam oqda. Plastm assalar — keng nom enklaturaga ega b o 'lg an su n ’iy polim er m ahsulotlardir. U lar sifat jixatidan tabiiy m ateriallar bilan tenglashibgina qolm ay, balki k o 'p hollarda ulardan ustunlik ham qiladi: o 'ta m ustahkam lik, elektr o'tkazm aslik, yengillik, qattiqlik, egiluvchanlik, tiniqlik, korroziyaga, kislotaga, issiqlikka chidam lilik, kam yediruvchanlik kabi sifatlarga ega va m exanik ishlashning turli usullariga yengil m oslashadi. M am lakatim iz plastm assalar ishlab chiqarish uchun keng xom ashyo resurslariga ega, chunki plastm assalar uchun tabiiy va neft gazni, neftni qayta ishlash va koksokim yo sanoati chiqindilari, y o g'ochni kim yoviy ishlash m ahsulotlari, «yengil v a oziqovqat sanoati, qishloq x o ’jalig in in g turli xil chiqindilari xom ashyo b o 'lib xizm at qiladi. Sintetik kauchuk — rezina, rezina-texnika va uy -ro ‘z g 'o r buyum lari ishlab chiqarish uchun yagona xom ashyodir. Sintetik kauchuk tabiiy kauchukka nisbatan m inglab m arotaba tezroq ishlab chiqariladi. T abiiy kauchuk bir necha xususiyatga ega b o 'ls a , sintetik kauchukning xususiyatlari behisob.S un’iy va sintetik tolalar sanoatning xom ashyo bazasini kengaytirish bilan birga, turli texnik va kiyim - kechak gazlam alari, elektr izolyasiya m ateriallari, kabellar va kanatlar, baliq tutish to 'rlari va boshqa buyum lar ishlab chiqarishda keng q o ila n ila d i. X alq x o 'jalig id a charm o 'rn in i bosuvchi su n ’iy m ateriallar katta aham iyatga ega. Poyabzal sanoatining o 'sish su r’atlarini am alga oshirish uchun tabiiy charm resurslari yetarli b o 'lm ag an sharoitda bu ju d a ham muhim . S u n ’iy charm va charm 137 o 'm in i bosuvchi m ateriallardan poyabzalning ayrim b o 'lak larin i tayyor holda ishlab chiqarish m um kin. Bu poyabzal sanoatini avtom atlashtirish, ishlab chiqarish siklini qisqartirish, texnologik jarayonlarni takom illashtirish va natijada poyabzal sanoatining texnik-iqtisodiy k o ‘rsatkichlarini yaxshilash im konini beradi. Ichki va xorij bozorida talab yuqori bo'lgan m ahsulotlar ishlab chiqarish hajm ini oshirish, im port m iqdorini kam aytirib, eksportni ko'paytirish va bu orqali iqtisodiyotni rivojlantirish davlat oldida turgan m uhim m asalalardan biri hisoblanadi. U shbu m avzuga davlat rahbari ham e'tibor qaratib, barcha tarm oq va hududlar korxonalarida m ahalliylashtirilgan tovar ishlab chiqarish hajm ini kelgusi da kam ida 20 foizga oshirish, im port ulushi yuqori bo'lgan tovarlam i m ahalliylashtirish bo'yicha dastur tayyorlash zarurligi borasida ham to'xtalib o'tdi. R ivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyotida barqaror rivojlanishni ta’minlash, iqtisodiyotni bir tom onlam a rivojlanishini oldini olish, sanoat tarm oqlarini barpo etish ham da chet el m ahsulotlariga butunlay qaram bo'lib qolm asliklari uchun im port o'm ini bosuvchi, eksportbop m ahsulotlar ishlab chiqarishga katta e'tibor berilm oqda. O 'zbekistonda ham im port o'm ini bosuvchi va eksportbop m ahsulotlam i ishlab chiqarish va bunday loyihalam i, ayniqsa, hududlarim izda ko'proq am alga oshirish ustuvor yo'nalishlardan sanaladi.Shuning uchun respublikada 200tadan ortiq m ahalliy korxonalar tom onidan im port o'm ini bosuvchi qariyb 500tadan ortiq investitsion loyihalar am alga oshirilib, 7,9 trillion so'm m iqdorida m ahsulotlar ishlab chiqarishga erishilgan. Im port o ’m ini bosuvchi loyihalam i am alga oshirishda albatta, iqtisodiyotdagi tarm oqlam ing rivojlanish darajasi, respublikam izda xom ashyo resurslari m avjudligi, sanoat tarm oqlarining chetdan im port qilinadigan tovarlarga qanchalik bog'liqligi va ularning hajm i, shuningdek, sanoat tarm oqlari uchun ishlab chiqarishda doim iy ravishda talab etilishi, zarur infratuzilm a m avjudligi ham da im port o'm ini bosuvchi m ahsulotga, um um an iqtisodiyot tarm oqlarida talab qay darajada bo'lishi m um kinligi o'rganib boriladi. A gar m ahsulot eksportga yo'naltirilsa, tashqi bozorda ham unga talab bor- yo'qligi aniqlanadi v a shu asosda m ahalliylashtirish loyihasi am alga oshiriladi. O 'zbekiston m ustaqillikning ilk davridan boshlab m ana shu siyosatni yuritishga va o'z sanoatining turli tarm oqlarini rivojlantirishga harakat qildi. Buning natijasi o'laroq, M D H davlatlari orasida m a'lum m a'noda rivojlangan sanoatga va yangi tarm oqlarga ega bo'ldik. Tadbirkorlik su b ’yektlari soni oshib, m ahalliy xom ashyodan ishlab chiqariladigan m ahsulotlam ing hajm i ichki bozorim izda ancha oshdi. Im port o'rnini bosuvchi loyihalam i am alga oshirishda ichki va tashqi bozorni o'rganishdan tashqari ishlab chiqarish jarayonini to'g'ri va m ukam m al tashkil eta olish ham m uhim aham iyat kasb etadi.B unda xom ashyoni qayta ishlashni to'g'ri tashkil etish va undan zarur birlam chi va ikkilam chi m ahsulotlam i olishga erishish, ularni yana qayta ishlash, kerak bo'ladigan texnologiya va bilim lam i qo'llash, 138 rnalakali m utaxassislam i jalb etish talab etiladi. B undan tashqari, ishlab chiqarish jarayonini to’g'ri tashkil qilish va bozor bilan ishlashning shartlarini bilish - bulam ing ham m asi ishlab chiqarish m adaniyati sanaladi. Uni to'g'ri shakllantirish esa birinchi o'rindagi vazifam izdir. Shuningdek, ham m a narsa bir-biriga uyg'un bo'lishi ham m uhim . Bu bitta bosqich ikkinchisi tufayli to'xtab qolishi kerak em asligini anglatadi. D avlatim iz rahbari tom onidan «Sanoat kooperatsiyasini yanada rivojlantirish va talab yuqori bo'lgan m ahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish chora-tadbirlari to'g'ri si da»gi qaror qabul qilindi.Sanoat kooperatsiyasi deganda tarm oq ichida turli ishlab chiqarish korxonalarining m ahsulotni yaratish zanjiridagi birgalikdagi faoliyatini va yakuniy m ahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan ham korligini tushunam iz. T arm oqda eng sifatli va narx jihatdan bozorda raqobatbardosh bo'lgan xom ashyo va m ateriallam i yetkazib beruvchi m ahalliy korxonalar uchun sanoat kooperatsiyasida ishtirok etish birm uncha foyda keltiradi. A niqroq aytadigan bo'lsak, har xil sanoat tarm oqlari uchun xom ashyo, yarim tayyor xom ashyo, m ateriallar, butlovchi qism lar va yordam chi m ateriallar kerak bo'ladi. M asalan, bitta ko'ylak uchun ip, tugm acha, savdo belgisini tikish uchun m axsus kashta va oxiri tayyor m ahsulotni qadoqlash uchun karton talab qilinadi. B iroq narsalaraing ham m asini b itta korxona ishlab chiqarishi kerak emas. Tekstil sanoatida sifatli mato, rangli ip, tugm acha v a boshqa yordam chi m ateriallam i ishlab chiqara oladigan tadbirkorlarning m ahsuloti tayyor tekstil m ahsulotlarm i ishlab chiqaruvchi korxonalar tom onidan xarid qilinadi. Q adoqlash uchun talab qilinadigan m ateriallar ham xuddi shunday yana boshqa m ahalliy ishlab chiqaruvchidan sotib olinadi. M ana shunda yakunida bitta tekstil korxonasi atrofida qolgan barcha korxonalam ing sanoat kooperatsiyasi vujudga keladi. Biroq biz dunyodagi bor ne'm atlam i ishlab chiqara olm aym iz. Va bunga ehtiyoj ham yo'q. Sanoatning qaysidir tarm og'i uchun zarur, bizda ishlab chiqarish im koni b o r m ahsulotlarni chiqarishga ixtisoslashish to’g'ri b o 'la d i. Y uqoridagi qarorda davlat xaridlarining elektron tizim ida ham tadbirkorlar faol ishtirok etishlariga alohida e'tibor beriladi. A ytaylik, qaysidir davlat idorasi Q oraqalpog'iston R espublikasi yoki X orazm viloyatida joylashgan. Lekin elektron tanlovda ishtirok etib, boshqa viloyatdagi korxona m ahsulotini sotib oladi va elektron shartnom a tuzgan holda m ahsulotni ham to'g'ridan-to'g'ri qabul qilib olish lm koniga ega bo'ladi. B undan tashqari, hududlarim izda tashkil etilayotgan kichik sanoat zonalarida ham im port o'm ini bosuvchi, raqobatbardosh m ahsulotlar ishlab chiqaruvchi sam arali tizim ni joriy etish ham zarur. B u kichik sanoat zonalarida xom ashyo uchun uzoqqa borib o'tirishga ehtiyoj qolm asdan kim dir ip kalava ishlab chiqarsa, kim dir tayyor m ato ishlab chiqarishi, boshqa tadbirkor esa unga gul bosishi lozim. H ududlarda ishlab chiqarishning keng yo'lga qo’yilishi ju d a muhim. 139 Bu o'sha yerda iqtisodiyotning diversifikatsiya qilinishiga, turli sanoat tarm oqlari taraqqiy etishiga yordam beradi. Quruq m evalar qadoqlash, sut m ahsulotlari ishlab chiqarishdan tortib, qurilish m ahsulotlari tayyorlovchi korxonalargacha mavjud bo'lishi turm ush sharoiti yaxshilanishga ham yordam beradi.V a o'sha yerda to'g'ri tashkil qilingan sanoat korxonlari rivojlanishda davom etib, o'z iste'm olchilariga ega bo'lib boraveradi. Raqobat m uhitida o'z faoliyatini yo’lga qo'ya olm agan korxona faoliyatini o'zgartiradi yoki yopiladi yoki tarm oqning boshqa turdagi m ahsulot ishlab chiqarishiga o'tib ketadi. H ozir O 'zbekistonda, asosan, qayta ishlash sanoati ko'proq yetakchilik qilm oqda. U ning um um iy sanoatdagi hissasi 80 foizga yaqin.Q ayta ishlash oziq- ovqat m ahsulotlari ishlab chiqarish, to'qim achilik sanoati, yog'oeh m ateriallari, neftni qayta ishlash, kim yo sanoati, farm atsevtika, nom etall m ineral m ahsulotlar, m etallurgiya va avtosanoat kabilam i qam rab oladi. Ip-kalavaga jah o n bozorida haqiqatda talab ko'p. G archi, bu m ahsulot m a'lum m a'noda qayta ishlangan bo'lsa-da, uni tayyor kiyim -keehak holiga keltiradigan bo'lsak, ip-kalavadan oladigan darom adim iz o'rniga yakuniy m ahsulot ko'rinishida bir necha barobar yuqori bahoda m ahsulotim izni sotish im koniga ega bo'lam iz. V a tekstil sanoatida b ir qator yangi ishlab chiqarish bo'g'inlarini, ya'ni ip kalava tayyorlash, p ax ta tolasidan va sintetik xom ashyodan m ato ishlab chiqarish, tekstil sanoati uchun aksessuarlar ishlab chiqarish, tikish-bichish, trikotaj va boshqa tayyor kiyim -kechak m ahsulotlarini ishlab chiqarish sohalari paydo bo'ladi.Y ana bir ijobiy tom onim iz, respublikada ishlab chiqarishni tashkil etishda jah o n bozoriga nisbatan elektr energiyasi, gaz v a suv ta'm inoti nisbatan arzon narxlarda yetkazib beriladi. Yangi turdagi m ahsulotni o'zlashtirishda xom ashyoni to'g'ri tanlay olish, ishlab chiqarishni yo'lga qo'yishda m oddiy-m oliyaviy resurslar cheklangani, yangi loyihani am alga oshirishda iqtisodiy sam aradorligini hisob-kitob qilish talab etilishi, investorni jalb etish, jo y ajratish, m utaxassis tayyorlash kabilar m a’lum vaqt talab etadi. Q olaversa, agar davlatda yetarlicha xom ashyo bazasi va salohiyati bo'lsa, im port o'rnini bosuvchi m ahsulotlam i ishlab chiqarishni tashkillashtirish m am lakat valyuta zaxiralari chetga chiqib ketishining oldini olishga xizm at qiladi.B undan tashqari, tadbirkorlar ishlab chiqarayotgan m ahsulotlari bo'yicha barcha zarur sertifikatlarga ega bo'lishi, m ahsulot ishlab chiqarish uchun talab etiladigan m illiy va xalqaro standartlarga qat'iy rioya etish bozorda m ahsulot m uvaffaqiyatini belgilab beruvchi m uhim om illardan b in ekanligini yodda tutishi lozim. 140 Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|