Buxoro muhandilik-texnologiya instituti yuldasheva saida nem atovna sanoat korxonalarida

9. P A X T A - T O ’Q IM A C H IL I K K L A S T E R L A R IN I T A S H K I L E T IS H
A S O S L A R I
9.1. P axta-to’qim achilik klasterlarini tashkil etish zarurati.
9.2. P axta-to’qim achilik klasterlarini tashkil etishning tashkiliy -h u q u q iy
asoslari.
9.3.K lasterlsm i tashkil etish tam oyillari va turlari.
T a y a n c h ib o r a la r : 
Ishlab chiqarish klasteri, injiniring, klaster strategiyasi.
9 .1 . P a x ta -to ’q im a c h ilik k la ste r la r in i ta sh k il etish z a ru ra ti.
Ishlab cliH/arish klasteri nima?
U m um iy m a ’noda, ishlab chiqarish klasteri iqtisodiyotning b ir xil yoki 
bir-biriga b o g ‘liq sohalarida faoliyat yuritadigan va geografik jih atd an bir-biriga 
yaqin b o 'lg a n korxonalar guruhidir. Bu korxonalam ing texnologik jih atd an o 'zaro
b o g 'liq b o 'lish i ju d a m uhim dir. B undan tashqari, ushbu korxonalar bitta um um iy 
maqsad uchun - raqobatbardosh m ahsulot ishlab chiqarish uchun birlashgan.
M asalan, paxta-to'qim achilik klasterining texnologik zanjiri paxta xom
ashyosini ishlab chiqarish, uni qayta ishlash, paxta tolasidan kalava ip ishlab 
chiqarish, gazlam a ishlab chiqarish va tayyor m ahsulotlar ishlab chiqarishni o 'z
ichiga qam rab oladi. Shu bilan birga, ferm erlarni (paxta xom ashyosini 
yetishtiruvchilam i), paxta tozalash zavodini, paxtani qayta ishlash korxonasini, 
to'qim achilik 
fabrikasini 
va 
kiyim -kechak 
ishlab 
chiqaruvchi 
korxonani 
birlashtirishning 
m aqsadi-har 
b ir 
ishlab 
chiqaruvchining 
xarajatlarini
119

---

kam aytiradigan va yakuniy m ahsulotning raqobatbardoshligini oshiradigan yagona 
tuzilm a yaratishdir.
“ K laster” tushunchasi ilk b or 1990 yilda M aykl P orter tom onidan 
“D avlatlam ing raqobatdosh afzalligi” nom li asarida keltirilgan. 10 ta sanoat 
jih atd an rivojlangan davlatlam ing rivojlanish tarixini tahlil qilgach, M aykl Porter 
klasterlam ing paydo b o iis h i iqtisodiy rivojlanish va sanoatlashtirish jarayoni 
tarkibining ajralm as qism idir degan fikrga kelgan. Shunday qilib, klaster - o ‘zaro 
b o g 'liq korxonalam i birlashtirishning bir shakli b o 'lib , bu hudud iqtisodiyotining 
raqobatbardoshligini oshirish im konini beradi. Tashkillashtirish shakli jihatidan, 
klaster - vertikal ravishda integratsiyalangan tuzilm a deyish m um kin.
K laster uslubini q o 'llash , ayniqsa bir-biri bilan b o g 'liq b o ’lgan 
korxonalar m avjud hududlar uchun katta aham iyatga ega. K lasterlar hududlam ing 
iqtisodiy m ustaqilligini m ustahkam lashda katta rol o'y n ay d i. U shbu yondashuv 
iqtisodiy jih atd an ustuvor tarm oqlar va loyihalam i aniqlash im konini beradi.
H ududlar iqtisodiyotining rivojlanishida klasterli yondashuvning asosiy 
afzalliklaridan biri - iqtisodiy om illam ing rolini kuchaytirish va m a’m uriy 
om illarning rolini kam aytirishdan iborat.
K lasterlam i shakllantirishdan m aqsad - shahar, tum an va viloyat ichida 
joylashgan bir hil soha korxonalarini va ular bilan yagona texnologik zanjirda 
b o 'lg an ta ’lim, ilm iy, injiniring, konsalting, standartlashtirish, sertifikatlashtirish va 
boshqa xizm atlam i u y g 'u n lash tirish - innovatsion ishlab chiqarishni tashkil etish 
asosida raqobatbardosh tovarlar yaratishga y o 'naltirishdan iboratdir.
K laster strategiyasini am alda q o 'llash asosida m illiy v a m intaqaviy 
iqtisodiyot raqobatbardoshligini oshirish g 'o y a si yotadi va uning quyidagi ustuvor 
jih atlari borligini ochib beradi:
- korxona (firm a)lar uchun ta ’m inotchilarga, m alakaviy xodim larga, 
axborotlarga, xizm at va ta ’lim m arkazlariga to 'g 'rid a n -to 'g 'r i b o g 'lan ish lari sababli 
m ehnat unum dorligi va ishlab chiqarish sam aradorligini oshirishga im koniyatlar 
yaratiladi. K lasterlashgan m intaqalar korxonalarida m ehnat unum dorligi 1,5 
barobargacha, ish haqi esa 30 foizgacha k o 'p lig i o 'z ta sd ig 'in i topgan;
- ta ’lim va ilm iy-tadqiqot m arkazlari yangi ilm iy-uslubiy ishlanm alarni 
yaratishi, ulam i qisqa m uddatda sinovdan o 'tk azish i, ishlab chiqarishga jo riy etishi 
uchun shart-sharoitlar m avjud bo'ladi;
- 
ishlab chiqarish ilm iy izlanishlardagi 
xodim lar va m utaxassislar 
m ehnatlarini k o 'p ro q rag'batlantirishga va yangi tovarlam i yaratishga im tiyozli 
sharoitlar b o 'lad i.
T ikuv-trikotaj sanoati aholining iste’mol tovarlariga talabini qondirish, 
turm ush darajasi, m adaniyatini oshirish bilan birga boshqa sanoatni rivojlantirish
120

---

u c h u n
ham m ahsulotlar yetkazib beruvchi, m am lakatga asosiy valyuta tushum ini 
ta ’m inlashda hal qiluvchi tarm oq sifatida m uhim o ‘ringa ega.
O 'zb ek isto n R espublikasida to 'q im ach ilik , ip yigirish, tikuvchilik, 
tr ik o ta j, 
poyabzal va ipakchilik sohalarida 10 m ingga yaqin yirik va kichik 
k o r x o n a la r, 
shuningdek, 
4 0 0
dan ortiq q o ‘shm a korxonalar sam arali faoliyat 
y u r itm o q d a . 
P axta-to'qim achilik ishlab chiqarishini tashkil etishning
z a m o n a v iy
shakllarini jo riy qilish, pax ta-to ‘qim achilik ishlab chiqarishi hududida 
j o y la s h g a n
paxta tozalash korxonalari va paxta tayyorlash punktlarining ishlab 
c h iq a r is h
quvvatlaridan sam arali foydalanish m aqsadida Prezidentim izning 
2 0 1 7
yil 
14 dekabrdagi “T o 'q im ach ilik va tikuv-trikotaj sanoatini jad al rivojlantirish chora- 
ta d b ir la ri 
to ‘g ‘risida”gi PF-5285-farmonida “paxta xom ashyosini yetishtirishdan 
b o s h la b , 
unga dastlabki ishlov berish, m ahsulotni paxta tozalash korxonalarida 
k e y in g i 
qayta ishlash va yuqori qo'shilgan qiym atli tayyor to 'q im ach ilik m ahsuloti 
c h iq a r is h
bosqichigacha b o 'lg a n ishlab chiqarishni integratsiya qilishni nazarda 
tu tu v c h i 
rivojlanishning klaster m odelini am alga oshirish”kabi m uhim vazifalar 
b e lg ila b
berilgan.
B archa sohalarda klaster tizim ini yaratish m aqsadga m uvofiq hisoblanadi. 
Darhaqiqat, yengil sanoat, neft, gaz, xim iya, biotexnologiya, farm atsiya, 
inform atika, avtoqurilish, transport-logistika, rekreatsion-turistik, oziq-ovqat, 
ta ’lim, baliqchilik, parrandachilik, asalarichilik, ipakchilik v a boshqa sohalarda 
klaster tizim larini yaratish ilm iy tadqiqotlar va ishlanm alam i m oliyalashtirish 
hajm ini ko'paytiradi, sifatini yaxshilaydi, ilmiy tadqiqot ishlarining texnik 
ta ’m inoti darajasini yuksaltiradi, investitsiyaviy tashqi loyihalarda ishtirok etish, 
ilm iy-pedagog kadrlar tayyorlash va m alakasini oshirishning yangi im koniyatlarini 
yaratadi. B undan tashqari, klaster tizim ida ta ’lim ishlanm alari yaratish, ularni qisqa 
m uddatda sinovdan o'tk azish , ishlab chiqarish va ilm iy izlanishlardagi xodim lar 
ham da m utaxassislar m ehnatlarini ko 'p ro q rag'batlantirish, yangi tovarlarni 
O 'zbekiston brendi bilan ixtiro qilish uchun keng im koniyatlar va sharoit paydo 
bo'ladi