Чарм буюмлари функцияси. Чарм буюмларининг костюмдаги роли

Пойафзал

Археологик қазилмалар шуни исботлайдики, чарм пойафзаллар инсониятнинг ривожланишидан олдин пайдо бўлган. Дастлаб унинг шакли придельно примитивно зўр бериб, жўн чарм бўлакчалар, оёқ атрофини бир неча жойидан маҳкамланган олди ўраб олинган. Кейин турли шаклдаги бичилган деталлардан тайёрланган пойафзаллар пайдо бўлган. Барча чарм буюмларидан костюм қисмининг пойафзал энг фойдалиси ва қулайи ҳисобланади, конструкциянинг турли намуналари билан фарқ қилади. Бизгача ҳалқона пойафзалнинг намуналари шакли жуда кам ўзгартирилган ҳолда етиб келган, роционал конструкцияга мисол бўла олади.
Ҳалқона пойафзал таҳлили принципнинг ўзи ҳалқ усталари яратган пойафзали, замонавий бадиий конструкцияси ҳисобланади. Пойафзал – шакли бўйича костюм қисми скулоп турлидир. Пойафзал жуда қулай бўлиши лозим, шу сабали унинг шаклига асосай диққат қаратилиши керак. Ҳажмли кенгина шакли, товон қисмларга бўлиниши ва тикишлар ёрдамида яқинлашади.
Қисмланиш конструктив ва декаративли бўлиши мумкин; биринчисига, тайёрлов учун деталларга бўлиниш; иккинчисига- фақатгина декаративли қийматларга бўлинади.
Ю.П.Зубин, Шарқий Европада пойафзал конструкцияси оддий тўлиқ элементдан мураккаб қисмларга бўлинган конструкциягача бўлган қанчалик ривожланишини кўрсатиб берган. (11-расм).
Пойафзалда дастлаб (аъзоларга) бўлакчаларга бўлинган минимал сони бор эди. Техника ва такомиллаштириш ривожланиши билан пойафзал конструкцияда материалларни қайта ишлаш анчагина мураккаблашди, мўл безаш яратилди. Чарм пойафзали биргина деталдан ташкил топган бўлиб, корыто образли шакли, Моршень ва поршень деб номланган. Бундай кўринишдаги пойафзаллар турли мамлакатларда турлича трансформланган. Инсон чарм бўлагига оёғини қўйган ва у билан ўраб олган . Бундай кўринишдаги пойафзални сақлаб қолиш учун, четларида тешиклар ҳосил қилиб қилиб ундан чарм тасмачалар ўтказиб боғлаб қўйилган. Бироқ оёққа ўралган чармнинг оёқ терисига тегиб ноқулай оғриқли ҳолатларни келтириб чиқарган букилмалар ҳосил бўлган, шу сабабли, ортиқча материал қирқиб ташланган- бунда пойафзал устки қисми бичими ҳосил бўлган ( вқточкалар билан), кейинчалик алоҳида деталлар пайдо бўлган. Шундан кейин конструкция уст қисми (заготовка) ва таг қисми (подошва) га бўлинган. Таг қисм (подошва)- бу ўзига хос ямоқ солиш бўлиб, емирилиб эскириб кетган таг қисмга қўшиб тикилган. Пойафзалда тикиш, аста секинлик билан кейинчалик содир бўлган; тикиш фақатгина, керакли функцияциясида рационал ҳолда ишлатилган. Кўргазмали представление Х ва ХХ аср пойафзал уст қисмини тайёрлашда конструкциясининг ўзгариши(12-расм), да жадвал кўринишида Г.А.Бастов томонидан тадбиқ этилган бармоқлар ва стопқ эгилиши енгиллаштириш мақсадида аъзоларга бўлиниши кўрсатилган.
Пойафзалнинг ривожланиш жараёнида унинг тўрта конструктив типига ажратилади; 1)сандали; 2)поршень, лапать, опанок, туфля; 3) ботинка ва яримботинка; 4) этик ва ярим этиклар;
Булардан энг қадимийси сандали ҳисобланади.
Улар Мисрда, Грецияда ва Римда асосий ривожланишни олган. Сандалийнинг ўзига хос конструкцияси, ўрилиш комбинациясини оёққа кўпроқ бериш ҳисобига ҳаракатланганда қулай ва мустаҳкамликни яратади.(13,а-расм). Сандалиянинг асоси таг қисми бўлиб ҳисобланади, оёқ товонини нотекис бўлиб ўсишидан, ўнқир- чўнқир йўлларда, тошлоқ хас-чўп ва тиканли жойлардан юришда оёқларни ҳимоялайди. Шу сабабли кўп ҳолларда қатлами қалин ва кўп қатламли тагликлар учрайди яна бир томони бундай ҳолат пойафзалнинг узоқ муддатга хизмат қилишини таъминлайди.
Сандалининг асосий иккинчи элементи бўлиб тасмалар ҳисобланади. Сандалилар олд уч қисмлари (13, б-расм) ва пошна томони ҳам ёптқ, голинастопний бўғимни мустаҳкамлайдиган (13, в-расм) мустаҳкамланадиган (13, г-расм) подъеми стопи кўринишида бўлади.
Шарқона типдаги кўпгина сандалийлар бош бармоқ ва ўрта бармоқлар орасидан ўтгани (13, д-расм) мустаҳкамлиги характерлидир. Сандалий берилганига қараб унинг конструкцияси тасма ва декорлар ҳисобидан ўзгаради. Агар Африка сандалийсини (13,д-расм) қадимий грек сандалисининг (13,а- расм) функционал белгилари билан таққосласак , биринчидан яққол эстетик функциясини иккинчисидан фойдалилик функцияси ва сандалия оддий мустаҳкам шаклни эгаллаган жуда эски ва кенг тарқалган пойафзал поршинлар ҳисобланади (14-расм), прототипи чуқур қадимга бориб тақалади. Украина постоллари декорлар кенг қўлланилган (15,а-расм) ўзгартириш киритилган кўринишга эга. Улардаги тасмалар пойафзални оёқга Стопе мустаҳкамлаб нафақат фойдали балки эстетик функциясини бажаради.
Поршнлар ва постоллар нафақат слявянларда балки, туркманларлар ва бошқа ҳалқларда ҳам учрайди. Туркман чакоси (15,б-расм), таннидли ошланган чармдан четколар икки чизиқли бириктирилган деталлар, товон шаклининг такрорланиши ва максимал даражада тежалган. Бойитилган ва серҳашам геометрик орнаменти қора бўёқ сурилган. Оёқнинг уч қисмида қўшимча элемент кичкина виточка, декоратив тилни тикиш ва шаклланишига ёрдам беради. Тайёрлаш деталлар бахиялаб тикиш билан бириктириш бу ҳолат декаратив роль ўйнайди.
Турли опанкали пойафзаллар югаславияликларда учрайди.(15,в-расм)да ёпиқ конструкцияли. Югаславия опанкаси кўрсатилган. Югаславия усталари декоратив ўрилиш “тўрли” кўринишда кўпгина вариантларни ўйлаб топганлар.
Ҳалқона чарм туфлилар- тайёрланиш усули ва шакли жиҳатидан замонавийга яқин бўлган , энг унверсал ва байналминал пойафзалдир. Уларда ўзига хос ҳалқона декор йўқолади, режада монументал аниқ шакл биринчи планга чиқиб олади. Югославия ва рус ҳалқ чарм туфлисига шакли жиҳатдан (15,г,д) яқиндир.
Шимолий рус пойафзалларида баландлатилган союзка (15,е-расм) кўринишимиз мумкин. Қизиқарли конструктив элемент сифатида тайёрлашда юқори қисми кесилгани, тикишда ортиқча материалларни олиш учун ёрдам беради. Воронеж губернияси туфлиларида (15,ж-расм) таг ва уст қисмини бирлаштириш қизиқарли тизим бўлиб, тагчарм ассимметрик, кўп қатламли, метал тақабоп орқа тикиш ҳам мавжуд, союзка этик бошлиғининг олд қисми ёппасига тўлиқ ингичкалаштирилган метал иплар билан тикилган.
Конструкцияси ва тайёрланиши анчагина мураккаб бўлган пойафзал этик ва ярим этиклар ҳисобланади. Этиклар жануб ва шимол ҳалқлари , тоғли ҳудудида яшовчилар учун фойдали ва оёқларни ҳимояловчи пойафзал ҳисобланади. Шимолда яшовчи ҳалқ учун асосий пойафзал ҳисобланади, Россиянинг ўрта чизиғи ва жануб ҳалқлари пойафзал ассортимент бўйича камдан- кам учрайди.
Этиклар конструкцияси ва шакли, бошқа кўринишдаги пойафзаллардек доимий ўзгариб турган.
Голенище этик қоида бўйича икки ёки бир тикишли тизим кўринишда бўлиб, унинг туриши ва тикишлар сони билан оёққа бежирим кўриниш билан кўриниш даражаси билан ҳайвон терилар ўлчами билан аниқланади.
Бир тикишли этикларда тикишлари кўпроқ орқа қисмида жойлашган бўлиб, икки тикишлида эса тикишлари ён томонларида бўлади.
Этикларда муҳим жиҳатли қисми бу голено-стопли бўғинни ёпиш қисми бўлиб, у товон ҳаракати ҳисобида кўпроқ юк босилишига дучор бўлади. Этикнинг юқори қисми болдир бўғинлари областида 5 усулдан бири билан шаклантириш мумкин; биттадан ва иккинчидан ёки ундан ортиқ кўндаланг қисмланиши (16,а-расм), турли хилдаги кўндаланг қисмланиши(16, б-расм), гофрилланган йўл билан (16,г-расм), клин шаклидан фойдаланиб орасига -ластовицқ (16,д-расм).Бошқа барча турли хилдаги конструктив ечимлар , мавжудлиги бўйича,юқорида санаб ўтилган комбинациялар ўзига тасаввурга эга бўлади, бунга мисол қилиб кўндаланг қисмланиш ва кесилган союзка этик бошлиғи (16,е,ж-расм).
Этикнинг тумшуқ(уч) қисми кўпроқ, этик шаклидан, голеностопнқй болдир товон бўғин қисмини ёпадиган қисмига боғлиқ бўлади. Этик тумшуғи (уч)қисмининг бежирим бўлишига турли тўғри ва кўндаланг кесиклар, қўйма қисми , шаклланган таг қисмини қўллаш етарли бўлади.
Шу билан бир қаторда тумшуғи ингичка учли қуйма қисми ҳисобига, союзканинг олд қисмига ўтувчи таг қисмига қўшилган бўлиш мумкин, ортиқча материал виточка (кийимни бичимга тўғрилаб тикиш учун ичидан қолдирилган чокга олинади, уч қисми тезгина юқорига кўтарилади.
Ластовицанинг қўлланилишида тўғри шакли материалнинг товон подъема этикда тасма ёрдамида ичкаридан бириктирилган йиғма қилиб йиғилиши мумкин. (16,ж-расм). Уч бурчак кўринишида қуйма қисмида, этикнинг қуллайлиги йиғмалигини таъминлаб беради.
Сибир ҳалқи этиклари, ёпиладиган голеностопнқй болдир товон бўғин қисми билан бошқача конструкцияга эга эди.(17,а,б- расм). Этиклар борган сайин оёқлар болдир бўғинларига ёпишиб, ўлчам жиҳатидан борган сари қисқариб борган. Охир оқибат у фақатгина бош бармоқнинг юқори нуқтасига етадиган бўлди, бу ҳолат этикнинг уч қисми конструкциясини ўзгаришига олиб келган. Пошна қисмини уст қисмига тикиш йўли билан бириктириб юза қисмига ҳажм беради. Бундай конструкцияга намуна сифатида замонавий чукоткали этиклар мисол бўла олади (17,в-расм).ХVIII асрларда этиклар, союзка тилчалари голениўега ўтган тилга кофигурацияси турли бўлган (17,г,д- расм). Амур ҳалқлари этиклари учун катта декоративлик характерлидир. Уларда бириктирувчи элементлар сифтида боғлагичлар ва воздушнқе петлялар, оёқ учлари учбурчак шаклида бўлиб, ортиқча материаллар бежирим йиғиб кичик бурмалар ҳосил қилиниб, зарурий декоратив бўлиб ҳисобланади. (17,е-расм). Оёқ учлари қисми шунингдек пошна билан биргаликда шакллатирилиб бириктирилиши мумкин.(17,г-расм). Кавказликлар, Ўрта осиё, Афғонистонликлар этиклар умуман ўзгача кўринишда бўлади. Тожик ҳалқининг этиклари эса (17,4-расм) қаттиқ чармдан ишлаб чиқарилади. Яхлит голенец орқа қисми ингичка пошнали метал набойка билан билан уч томони юқорига эгилтирилган бўлади.(17,ж,з-расм).
Гул япроқларни эслатувчи , подошва, латунли чиннигул билан декоратив безатилган. Ўртаосиёлик чўпонлар этиги (17,к-расм) кўп қатламли подошваси метал пластина билан қопланган.Табиий шароити худди шундай кўп қатламли қаттиқ метал пластинали конструкциясини таққозо қилар эди, чунки чўпонлар чорва билан баланд тошли тоғларда чиқадиган шунда оёқ сирпаниб кетмаслигини олдини олади. Бу хилдаги этикларда голенеце икки тикишли бўлади.Рус этиклар(17,д-расм)-виточкани яхлит чарм бўлагидан бичиб, уни минимал тикиш билан тикканлар. Бу ўз навбатида бир томондан уларни тайёрлашдаги мураккаблиги, бошқа тарафдан эса – ҳеч қандай бурмалар ҳосил қилмасдан туриб, оёқга имкондан кўпроқ ёпишиб туриш ҳолатига олиб келишга имкон яратилганлиги билан тушунтирилган.
Кавказ бўйи этикларида оёқга яхшигина ёпишган бўлиб, улар яхлит юмшоқ чармдан орқа ёки олд томонига тикишли қилиб тикилади ёки жундан тўқилган этик пайпоқ кўринишли бўлиб, уларга юмшоқ ёки қаттиқ чармли подошва қўшиб тикилган (17,л-расм.)

1.