Чарм буюмлари функцияси. Чарм буюмларининг костюмдаги роли


Download 94.41 Kb.
bet5/5
Sana11.01.2023
Hajmi94.41 Kb.
#1089562
1   2   3   4   5
Bog'liq
перевод 1

Қадимий рим пойафзаллари

(Эрамиздан олдин VI аср – эрамизнинг V асри)
Рим давлати дастлаб, зодагонлар республикаси бўлган. Жамият потрициялар ва плебейларга бўлинган; қуллар жамият аъзоси ҳисобланмаган. Давлатни бошқаришда Юлий Цезар келгандан сўнг (эрамиздан олдин I асрда) куч давлатда империяни бошқариш ҳарбий куч ёрдамида бўлди. Чексиз ҳарбий чегаралар туфайли империи жуда кенгайиб борар эди. Александр Македонский Грецияни босиб олгандан сўнг, грек санъати Римга “импортлаштириш” бошланди. Римликлар грекча қарашларни гўзаллик, функция бирлиги ва материалларни бўлмаганлар. Улар учун амалий ва эстетик функциялар нарсаларнинг мавжудлиги алоҳида эди. Қадимий Римда костюм, инсонларни жамиятдаги ўрни ва уларнинг қайси синфга мансублигини ажратиш рамзи сифатида хизмат қилган, Кийимларни тайёрлаш усуллари Грециядагидек бўлиб, лекин уларни кийиш ва (драпировкаланиши) бурамбоплиги мураккаблашган. Қуллар ёрдамида кечқурун кийимларга складкалар берилган, ҳар бурам метал юк билан маҳкамланган. Кийимлар тайёрлаган газламалар ёрқин рангли бўлди,декор роли кучайтирилди, мураккаб олтин безаклардан фойдаланилди.Ҳарбий ютуқлари эришган римликларга ёрқин рангли туника ва тога кийимлари билан мукофотланганлар.
Грекча пойафзалнинг бир қисм намунаси римликларга ўтказилган лекин уларни кийиб юриш, функционал таъалуқлилиги ва синфланишига қараб чегараланиб қўйилган эди. Пойафзал хизмат ҳолатининг рамзи бўлиб хизмат қилган. Пойафзалига қараб қайси лавозимда ишлаши кўриниб турган. Пойафзаллар асосан сандалии, крепидлар, калциялар, юмшоқ боғичли ёки боғичсиз ярим этиклар кўринишида бўлган.
Қизил пойафзал (кальце муллер) фақатгина император кийишига рухсат этилган. Кальце патрициус (29, а –расм)- элчилар пойафзали қизил чармдан, қора чармли тасмали ва кумуш пряжкали шакли жиҳатдан сенаторлар кальцелардан фарқ қилади (29-, а –расм), қора чармдан олд томонидан крестсимон тасмалар билан бажарилган. Рим гражданларида махсус пойафзаллари бор эди ( кальце мутаре) сенатга бориш учун(29,в-расм).
Римда шунчаликга жамиятни қатламларга бўлиш бўлганки, ҳатто файласуфлар ҳам ўз пойафзалларига эга бўлганлар(бракччо). Артистлар пьесанинг мазмунига қараб, комиклар –соччи(шипак монан пойафзал), трагиклар- кийган кийим рангига қараб котурнларни кийганлар.
Кўпчилик ҳалқ оддий шаклдаги сандалиларда юрганлар улар анча кўп бўлмаган тасма ва петлялар мавжуд бўлган –синтезис; патрицалар уни фақатгина уйда кийганлар.
Плейбейлар энг оддий безак берилмаган сандалилар(30,а-расм) ёки пойафзалсиз оёқ яланг юрганлар.Камбағал ва қуллар скильпонеаль пойафзалини кийиб юрганлар. Уй учун ва кўчада юриш учун пойафзаллар алоҳида бўлган. Уйга киргандан сўнг, кўча пойафзалини ечганлар.
Ҳарбийларга мўлжалланган пойафзаллар узоқ даврларни бошдан ўтказгани учун уларни қўпол, қаттиқ чармдан тайёрлаганлар ва улар каллиги(30,б-расм) деб номланган, улар кўп қатламли пошнага эга бўлган мих билан маҳкамланган. Бу пойафзалнинг уст қисми кўпинча тўқилган кўринишда бўлиб, бу ўз навбатида ён томон оёқларни маҳкамлаб оёқнинг ҳаракатланишига умуман ҳалақит бермаган. Патрицианкалар сандалидан ташқари қўлқоп кўринишидаги пойафзалларни ҳар бир бармоққа кийган ҳолатда кийиб юрганлар. Ҳатто бундай пойафзални кийиш қоидаси ўрганиш учун кодекси ҳам мавжуд бўлган.
Рим империяси тугатилган даврларда пойафзалларнинг характери конструкцияси ва декори мураккаблашган. Пойафзал маржонлар, биссерлар, кумуш ва қимматбаҳо тошлар билан безатилган, чарм боғичлар ва тасмалардан кўпроқ фойдаланилган.
Шу даврга келиб, метал фурнетуралар кенг қўлланилган. Ҳарбий қўшинларда хизмат қиладиганлар учун улар узоқ вақтларда ҳарбий паходларда юришлари сабабли жуда мустаҳкам, фойдаланишга чидамли пойафзаллар бўлиши керак. Шундай қилиб турли хилдаги метал парковкалар, пряжкалар, михчалар ва бошқалар пайдо бўлган.

  1. Византия пойафзаллари. (IV-XV аср).

Ғарбий Рим империяси (395й) тугатилгандан сўнг, жанубий Византия кенг майдонни қўлга киритиб, шон-шараф билан мавжудлигини давом эттирар эди. Византия аҳолиси ҳамда географияси жиҳатидан греклар ва римликлардан анча кўп эди, ундан ташқари Шарқ ўзининг изларини юклаб қўйган эди. Византияда Христиан дини ҳукм сурар эди.
Машҳур Римли котакомбалар (христиан омборлари) қадимий христиан маданияти қолдиқларини сақлаганлар. Бунда маданият, ерлар ва жундан кейин костюмларда черков рамзлари белги сифатида кўрина бошлади. Мисол учун кийимда диний ёзувлардан келиб чиқиб, бўлаклар бўлиниш декоративли тасмалар (елка, бел, манжетлар), крестлар шаклланган.(31-расм).
Кийимлар футляр, қобиқ шаклини эгалади, инсон танаси булар ичида йитиб кетар эди.Тортилган кўкрак қисм ва елка қисмининг туширилгани билан идеал чиройга эга бўлди. Бутун тана кийим билан ёпилган эди, бу ўз навбатида художуйлик рамзини берди. Шундай сўнг узун оёқ мода номи пайдо бўлди, бунда кийим нафақат бутун танани, шу билан бирга оёқларни ёпар эди. Идеал образда аскетик озғин танани айлана мато билан қорин томонларини қисиб бураш ҳисобидан кийим шакллантирилди.Декаратив безаклар кийим ва пойафзалда бўлинган эди сабаби тана шаклини кўзга кўринмас даражага олиб келиш, шунинг учун қўлларда безаклар тақилган. Кийимда ассиметрик жойлашган фитулалар (тўғноғичлар, плашга тақилган) улардан ҳосил бўлган бурмалар динамик кийимни ташкил қилган.
Худди шу композицион усул пойафзалда қўлланилган. Греклардан фарқли ўлароқ улар табиий гулларни яхши кўрилган, византияликлар мураккаб сурачли гулларни ёқтирган, бу ўз навбатида сирли қиёфани берган. Орнаментда тирик ўсимлик мотиви стилизланган текис геометрик нақшларга алмаштирилган. Византия костюмига характерли уйғунлик: калта туника ва узун этиклар ва тескариси, полга тегадиган даражада узун мантиялар ва ярим этикелар ёки туфлилар, Византия кийимлари пойафзал билан ўзаро боғлиқ бўлиб- ритмик- декоративли бўлиб пойафзал инсон кийган кийимига қараб худди кийимдагидек нақшлар билан тикилган, ранг жиҳатдан ҳам уйғунлашган: бунда костюмнинг бутунлиги сақлаб қолинган.
IV-VI асрда пойафзаллар ривожланиши римли сандалийдан туфлига ўтиши билан характерланади. Пойафзалда ҳам кийимдагидек тенденция кузатилган, тана ва оёқлар ёпилиши лозим бўлган. Пойафзалнинг орқа қисми оғирлаштирилган ўйиқлар ён томонидан қўйилган. Византия пойафзали ёпиқ бўлсада лекин оёқнинг ҳаракатини чегараламаган.
Оддий халқ пойафзали қора чармдан бўлиб, газламали оқ чулкиларга кийилади. Сандалий чармдан, узун тумшуқли қисм ва тасмалар билан безатилган (32-расм). Патрицианкалар пойафзал қизил рангли, вишивка ва қимматбаҳо тошлар билан безатилган. Янгилик деб метал пряжкалар, мустаҳкамланадиган тасмалар ҳисобланади.
Придворная пойафзал- калигагус бой орнаменти билан фарқланган перламутра и нашивкой резеток. Ҳарбийлар учун пойафзал калцеи финестратлар (калцелар деразачаси ёки кесимлари билан) пошнасида темир михлари бор белгиланган. Булар римли римли сандалилари намуналарига ўзгартириш киритилган фасони эди.(33,а-расм).
Персияда(Эрондан) Византияга баланд тангия этиклари кириб келган(33,б- расм) ва тсангия юмшоқ чармдан орқаси кесилган, гофриси оёқ болдир қисмларини ёпган, бой орнаментли аппликация билан безатилган. Уй шароитида ёши улуғ эркаклар ҳажмдор орнаментли пантофлилар кийиб юришган (34, а-расм).
Сокки ёки соччи пойафзаллари тарқалган бўлиб(34, б-расм) силлиқ, ёпиқ орнаментланган учлари кўтарилган ҳолатда бўлган. Чарм пойафзалларни аппликация ва рангли иплар билан тикиб, безак берилган. Шунингдек тиснение олтин билан чарм қўлланилган.
ХY асрларга келиб Византия империяси батамом тўхтатилди, лекин унинг таъсири ўрта аср маданиятига чуқур кириб берган эди.

  1. Эрта ўрта аср даврига келиб инқироз да Эрта ўрта аср пойафзали (IX- XI аср).

ври кириб келди. Унинг ўрнига янги,
феодал даар келди. Эрта ўрта аср даврида-шаҳарлар концентрация даври
Европада янги князли давр шаклланди. Бу даврнинг асосий характерли крессимон пододлар ҳисобланган. Монастрлар, катта куч ва ҳукмронликни қўлга киритиб, бадиий қимматбаҳо нарсаларни йиғиш ва уларни сақлашни бошладилар. Черков ахлоқий нормалар инсоннинг ҳулқ атворини белгилаган. Маданият дунёқараш феодал жамиятда диний қарашлар билан букилмоқ.
Эрта ўрта аср даврида янги эстетик идеал пайдо бўлди, бу ўз навбатида диний кийинишнинг ажойиблигини кўрсата олди. Бу даврнинг костюми жуда оддий ва фойдали кўрсата олди. Бу даврнинг костюми жуда оддий ва фойдали бўлиб ранглар жиҳатидан турлича эди.
YIII-X асрда пойафзалларга кўпоқ, қаттиқ чарм бўлаклари, тасма билан оёқни ўраб олган эди(35,а-расм). Бироқ Y-YII асрда галловларда ва бошқа қобилаларда пошнали, пантофли пойафзаллари пайдо бўлди (35,б-д-расм). Герман халқи X-XI асрда римликлардан кийимларни узун ва калта туникаларни ўзларига олишган эди. Аёллар костюмида тасма катта роль ўйнаган ; у нафақат кийимни сақлаб туриш учун ҳамда вафодорлик рамзини билдириш билан хизмат қилган. Асосий декоратив юкни аёллар тасмасидаги пряжкалар ҳисобланган. (36-расм).
Эрта ўрта асрда пойафзали пошнаси юпқа чармдан бўлган. IX асрда Европада сафьяндан пойафзаллар пайдо бўлган. Чармларни ажратиш бўйича Испан шаҳри Кордова эди. Уларни тайёрлаш усуллари Ғарбий Европа бўйлаб тарқалди сафьянли пойафзалга рангли иплар билан тикганлар, бўёқлар билан чизиб, рангли чарм ва аппликациялар, олтин тиснением безганлар. Орнамент ҳайвонлар шакли ёки геометрик нақшлардан ташкил топган. Нақшлар баъзан просечками (перфорацией) бажарилган. Эрта ўрта аср даврида ишколотокга бошмоқлар етадиган баланд бўлмаган этиклар ва баланд туфли тасмали. Пойафзални безаш учун тугмалар, вишовкали отворотлар, орнаментли тасмалар ва боғичлар кенг қўлланилади.
37,а-рамсда руҳонийлар учун , оёқни “қадоқланган” дек, яхшигина ёпиқ, крестсимон тасмалар билан безатилган. XI-XII асрдаги француз пойафзал кўрсатилган. Шакл бўйича улар орқали перекрития билан гумбазли қурилиш монан.
XII асрдаёқ қора чармдан дастлабки пойафзал қаторида, рангли чармдан пойафзаллар, XIII юз йилликда эса қизил, кўк , сиёҳранг ва яшил ранглар кенг тарқалди. 37,б-расмда крестьянлар пойафзали XII аср кўрсатилган.

  1. Готик дарвдаги пойафзал ( XII-XIY аср)

Готика жаҳоннинг энг узоқ бурчакларида ҳам кириб борган,европача стилем такомиллашган шакллари Шимолий Франция, Англия, Германияда намоён бўлган. Готик маданият диний- идеалистик фалсафа у даврда схоластикни, предметсиз черковга асосланган. Бу фалсафа мистиклардан узоқда эмас эди. Инсонлар учун бу даврда бир олам мўжизаларга бой бўлган.
Готиклар учун ҳар бир шакл мустақил характерга эга эди. Бу даврда тикувчилик ва пойафзал ҳунармандчилигида махсуслашиш бошланган эди. Бичиш ва ингичка пўлат игналар пайдо бўлган, булар билан кичик деталлар тикилган. Ундан ташқари виточкадан фойдалана бошланди, бу ўз навбатида, жуда қаттиқ тортилган кўйлаклар, жуда ингичка пойафзал(38-расм) ларни яратишга имкон туғилди. Костюмга тортилган учбурчак шаклига тарихда мисли кўринмаган динамикани ассиметрик ечим берди; бунга костюмнинг барча деталлари ва элементлари қаратилган эди. Костюмнинг ўткир тортилгани S-шаклли конфигурацияни юмшатади, унда мураккаб эгри чизиқли тизимни тасаввурлайди.( 39-расм).
Пойафзални тайёрлаш учун қора ёки қизил ранглар қўлланилган. Шакл бўйича тўпиклар ёпадиган юмшоқ ярим этиклар эди. Уларни аппликация, просечкалар, вишовкалар билан безаганлар. Кантлар ёки боғичгар декаратив пардоздек тикилиши қўлланилган.
XII асрда Европада аёллар туфлилари усти ипак ва пошна қисми ҳам худди шу матодан тортиб ўралган пойафзаллар пайдо бўлди.
Юмшоқ чармдан баланд этиклар хуссо (40-расм) отда юриш учун унинг уст қисмига жунли пайпоқ кийганлар.Хуссони кейинчалик баланд этиклар ўрнини эгаллади. Бу пойафзалга бузоқ ва эчки чармлари ишлатилган.
Юпқа сукно газламаси ёки чарм Хуссоларга ёки бошқа пойафзалларга XIY асрда ёғочли ёки чарм калиш патиклар (41-расм) кийганлар. Булар пошна қисми пойафзалга қора чарм пряжка билан тасмалар пойафзалга бириктирилади. Локланган патиналар зодагонларнинг кўчада юриши учун учун хизмат қилган. Агар (1124-1307 й, 1307-1399 й, 1399 -1485 йил) ўрта асрдаги пойафзалнинг шаклининг такомиллашган даврини кузатганда баланд ва кечикган готок (42- расм) бундан кўриниб турибдики, кийим вам пойафзал византияликдан европали готокга ўтиши характерланади.
XIY аср охирида пойафзал анча баланд бўлган ва оёқни мустаҳкамроқ ўраб олган, кўпроқ узунчоқ чўзилган ва ассисетрик шаклда бўлишга интилганлар. Узун готиклар даврида, архитектурада стрелкасимон арка шакли тасдиқланган, пойафзал стелкаси узунлиги 80-90 см га етган. Махсус типдаги поафзаллар- баланд чармли юмшоқ этиклар оёқнинг сон қисмларига тегиб ўтирадиган шакллар пайдо бўла бошлади. Бундай этикларни эркаклар калта устки кийимлар кийганлар.
XIV асрнинг иккинчи ярмида поафзал шундай ингичка, оёқ учлари эса шундай узун бўлганки, трубочкага буралади. Узунлашган ингичка пойафзал Европа бўйлаб тарқалган бўлиб, рицарли метал пойафзаллари (43-расм). Уларни колце ёки солютар деб номланади. У ҳаракатчан звено билан ингичка, оёқ учлари пастга эгилган бўлади. Бундай шаклдаги туфлилар Суриядан алмашган.
XY аср охирида ўткир шаклли Европада бироз сусайди, костюм декоративли ва катта статикли, пойафзал сокинлашди. Францияда узун пойафзаллар 1480 йилдан сўнг, бироқ Германияда узун ва оёқ учлари учли пойафзаллар XYI асрнинг биринчи ўн йиллигида кийилган. Хуссо билан бирга бошмоқлар ва шосселар эркаклар пойафзалларининг асосий шакли узоқ вақт давомида хизмат қилди.
Шосси-узун –шалавар-суккодан бичилган бир ёки икки рангли бўлиб, ингичка чарм тикилган. Шоссовни тайёрлашда катта миқдордаги ўлчамлар олинган (45-расм) ва дазмол билан кўп марта ишлов берилган. Аёллар кўйлаги учун суконли бўлиши фараз қилинган, одатда оқ рангли шосса. Уларнинг баландлиги тиззадан баланд бўлмаган, улар ўтказилган ёки тасмачалар билан боғланган ҳолатда кийилган. Шоссига қора чармли, учлари жуда ингичка- пуленалар ярим этиклар кийилган.
XYасрда ҳунармандлар ва оддий халқ чарм чулкилар, ён томонидан шалаварларга ўтказилган бўлиб, шосс-ранд (46-расм) номланган.
1415 йилдан бошлаб пойафзалнинг таг қисми, ўнг оёқ ва чап оёқ туфлилар учун алоҳида-алоҳида бичилган. Юришга қулай бўлиши учун пойафзал таги бир мунча пошна қисмидан қалинлаштирилган, оёқ учлари қисми эса юқорига қаратилган, кейинчалик паст пошналар пайдо бўлган (47-расм). Пойафзал боғичли ёки ичидан ўтказиладиган қилиб тайёрланар эди.
XIY-XY асрда ҳунармандларни қўлқопликлар, белбоғлилар, сумкалиларга бўлганлар. Руковицалар феодализм даврида қўлқоплардан анча олдинроқ пайдо бўлган. Ғарбда III асрдаёқ чиқадиган кийимлар билан бирга руковицалар кийилган. Германия подшолари руковица кийинишни бошлаганда булар ҳукмронлик рамзи ҳисобланган. XIII-Xyасрда Францияда ва Англияда ҳукмронлик рамзи сифатида қўлқоплар ҳисобланган (48-расм). Улар белги функциясини ҳам бажарар эди. Ташланган қўлқоп рицарнинг поединок вазифаси бўлиб хизмат қилган. Аёллар қўлқопни рицар турнирлар ва ҳарбий походлар олдидан байроқча бириктириб қўйган. Қўлқоплар яшил, қизил, кўк , кул рангларга бўялган. Руковицалар буғу ва қуёнлар терисидан тайёрланган. Овга битта руковица қўтос (буйвол) терисидан тайёрланган руковицани кийиб юрган. Қишки руковицалар қўзичоқ ва қуён мўйналаридан тикилган.XII асрда қурилиш жадал суръатда ривожланган вақтда қурувчилар ва тоштерувчилар руковицалардан қўлланилади.
Тезлик билан тасмалар ва аёллар сумкалари, белга олиб юрганлар. Сумкалар юмшоқ ҳажмдор декор билан мутаккаб қулфлар шаҳар архитектуралар элементи сифатида (49-расм).
Аёллар тасмани ички кийим устидан қўйиб, унга калитларни осиб қўйиб тақиб юрганлар. Бундай тасмалар демицент деб номланган. Тасмалар белда кийимни сақлаб туриш вазифасини ҳамда рамзий белги сифатида хизмат қилган. Бизга маълумки ўлимга маҳкум этилганлар белига тасма тақилмаган ва бошига капюшон (ёпинғич)сиз олиб келинган. Францияда фасон чирой учун узун кўйлакларда тақилган тасмаларнинг эни 5-6 смни ташкил этади. Тасмаларда турли хил кармонлар, қайчи ва пичоқлар учун ғилофлар тақиб юрилган. Баъзи ҳолларда тасмалар учлари тиззадан пастга тушиб турган. Немис тасмаси дусинг рицарнинг қуролланганлигини билдирган.

  1. Ренессанс давридаги чарм буюмлари.

(XY-XYI аср).

Возрождения даврида яшаб ижод қилган, Петрарка, Коперник,Джордано Бруно, Микеланджело,Рафаэль, Леонардода Винчи.


Инсон танаси тасвирлаш учун ренессанс стили эркинликни олиб кирди, буни Грецияда ҳали билмас эди. Бу вақтнинг костюми бақувват, соғлом тана вазмин ва босиқ руҳий ҳолатни кўрсатиб берган. Костюм пропорцияси зудлик билан ўзгарган. Тўлиқ статистик костюм учун ўзининг силуэтини квадратда чизади, бунинг учун оғир пишиқ мато парча, бахмалга ўхшаш бўлиши керак. Бу хилдаги костюмларга безак сифатида кашталардан фойдаланилган. Оммавий бош кийимлар, кийиш шакли бўйича бошқа оёқ кийими ҳам талаб қилинган. Шакл бериш учун пахтадан фойдаланиш янгиланиш давридаги инсонлар маъқул кўрдилар.XY аср ўрталарида мода намунаси сифатида Венеция эди. Мода бу даврда Д.Беллин, В.Карпаччо ва Д.Мансуэтти полотналарига чизилган асарларда яққол тасвирланган эди. 1400 йилларга яқин “лентали мода” пайдо бўлди, кийимни контрас рангли ленталардан тикканлар. Қўшимча сифатида уларга кенг, антиқа шаклдаги беретлар хизмат қилган. Оддий шалавар устидан калта устки кенг шалаварлар кийилган, улар ўз навбатида ҳажмдор лента массасини кўрсатиб берган. Эркак характерли костюми сифатида махсус боғичли панталонлар билан бирлаштирилган. У енгсиз бўлиб, уларнинг ўрнига кўйлакнинг пуфаксимон ҳажмдор енглари камзул енгининг вазифасини бажарган.
Камзул чап томондан кенг қилич ғилофда осиб қўйилган ҳолда кушак билан тасма остидан тақилган.
Кийимларга метал ёки тўқилган, бой орнаментланган тасмалар рухсат этилган.
Ренессанслар даврида белбоғ тасмалар тилла ва (бубенчик) думалоқ қўнғироқча, унда пул солинган кармон тақиб осиб қўйилган (50-расм). Махсус ҳодисаларда йўлда юриш учун қопча белбоғча кийгизилган. Савдо сотиқ учун тикилган сумкалар пайдо бўлган (51-расм).
Уй шипаклари сифатида итальян аёллари кольце соляте (52-расм) кийиб юришган , тиззагача етадиган сукноли чарм билан бикилган узун пайпоқлар (чулки)лар кўринишда бўлган. Кўчага чиқиш учун аёллар пойафзали скарпа (53-расм) –юмшоқ, чармдан, ёпиқ, туфлидек кўринишига эга бўлган. Уларни полотно ўрилишли чулкилар устига кийилган. Кўчага чиқиш учун пойафзални ҳимоя қилиш учун, енгил пробкали калишлар, пьанеллар (59-расм) деб номланган пойафзалларни кийганлар. Улар XIY асрда Италияда пайдо бўлган.
Гюшна қисми йўқ туфлилар стол шаклидаги (подставка) таглик цокко (55-расм) аёллар саҳнада костюмлар кийганлар.
Эркаклар пойафзали аёл пойафзалига ўхшаш бўлган. Асосий шаклда скарплар, коровьи носқ ёки айиқ панжалари (56,а-расм), ўзига хос этиклар (56,б-расм). Ренессанслар даврида қоғозли, пергамент, чармдан веерлар пайдо бўлган икки бармоқ билан ва манжетли, ҳажмдор орнаментланган узун енглар бор кийимларни шаҳарликлар кийиб юришган. Қишки қўлқоплар мўйнали чармдан қилинган. Ренессанс стилидаги костюмда готик костюмдагидек декаративли муҳит кийимда, пойафзалдаги (мисол учун, пойафзалда худди шундай кесиклар кийимдагидек), готокли костюмга характерлимасдир.

  1. Барокко давридаги чарм буюмлари.(XYII аср)

Барокко (антиқа, мўжизавий)- XYII асрда Бароккода Европа санъатида асосий стиль ҳисобланиб- динамик, эффектли стиль, хусусиятли театрал, иллюзионизм ҳисобланади. У мануфактурли ишлаб чиқариш ва бир вақтнинг ўзида феодал-католик реакцияси даврида тасдиқланди. Шу вақтнинг ўзида янги тасаввур бирликда, чегарасиз, кўп маъноли ва доим ўзгарувчан оламда кўриниш берди. Тасвирий санъатда вертуал декоратив компоция, диний, мифологик ва аллегорли характерга эгадир. Барокко учун характерли интилиш бўлиб, турли хил санъат, монументал- декаратив бирлик- ансамбльни шакллантиради.


Шаҳар ансамбли, кўча, майдон , парк, усадьба ташкиллаштирилган, тўлик кенгликда ривожланиши деб тушинилган. Барокка барча стили учун унинг бойлиги, айнан бирор бир шаклда турғун бўлмаслик ҳолати, ички драматик куч билан ижодий тўлдирилганлиги характерли кўринишдадир. Ҳар қайси алоҳида деталь, бадиий асарларда умумийга бўйсунган, бунда унинг нафақат мустақиллиги, балки шахсийлиги ҳам йўқолиб борган.
Костюмда табиий чизиқлар йўқолиб борган ; кийим сменасида қуйидагича инсон танасининг ҳақиқий пропорциялари, аёллар метал карсетлари ва испан костюмлари ёқаларида плоенқе келган. Янги костюм кўп қаватли вқчунқм, функциясиз ва табиий бўлмаган бўлди.
Барокко костюм стилига ўттиз ёшли ҳарбийлар даврининг ҳарбий костюми таъсир кўрсатди. Костюмнинг ҳарбийлик характерини юмшатиш учун тўрли кашталарга мурожаат қилинган, улар ёқага, монжетларга ва ҳаттоки ботфортнинг ички қирғоқларига ҳам жуда бежирим гўзаллик берган( 57-расм). Кийиладиган пантоленлар тиззагача ўлчамда бўлиб, камзуллар калталанди, енглар йўқолди. Бундай костюмни юмшоқ қора ярим кенг шляпкалар тўлдирар эди. Бу костюмга ипакли ёки жунли костюм ранг билан бир хил бўлган чулки тўғри келар эди.
Четларида декаратив стрелкасимон кўринишга эга бўлган чулкилар бўлган. Эркаклар пойафзали асосий кўриниши раструбами этиклар бўлган. Уларни нафақат отда юриш учун балки кундалик кийиш учун фойдаланилади.
Бу этикнинг голенишаси – охристых рангли табиий рангли замшадан (58-расм) бўлган. Ичкарисидан уч қаторда этикларга генуэзли кружеваллар ёки канон деб номланган голланд батистидан оборки тикилган.1635 йилдан бошлаб баланд этиклари вытеснены паст (ўиколоткогача деярли). Шунингдек, этиклар, голениша воронка (қадаҳ) кўринишида оёқ подъёмгача туширилган.
Калта этиклар эътирози калта панталонларда оёқнинг тизза қисмигача расмийлаштириш талаб қилинган, пойафзал эмас, панталонлар эмас улар ёпилмаган. Шу мақсадда махсус тизза ёпғич қуюқ йиғилган крахмалланган батис ёки чўткачали боғичлар шу мақсадда қўлланилади.
Безатилган кўркам костюмда, улар ўиколотка ва стапы устини ёпган материалли гетри. Барокко стил даври охирида квадратли туфлилар оёқ учи қисми ва ҳажмда этик камайди. Шпорами ва чармли нашпорниками билан тўрт яроқли кўринишдаги этикларни на фақат ҳарбийлар кийган.
1645-1660 йилда придворних этиклар ўрнига ёпиқ силлиқ паст пошнали бантикли, розеткали ва юқорисида пряжкали туфлилар пайдо бўлган (59-расм).
Тана ҳолати ҳаракат бўйича ўзгаради; сарой ва харамларда оёқ учларида юрганлар. Шу сабабли каблукли пойафзаллар пайдо бўлган , янги пластик ҳолатда қоматни сақлаб қолиш қобилиятини яратди. Демак бу даврнинг янгилиги қизил каблуклар – ҳукумронлик қилаётган синфни привилегий рамзи ҳисобланган. 50- йиллардан бошлаб XYII аср охиригача туфлилар шакли, шилоткага етадиган ва оёқ учлари қисми узайтирилган кўринишда бўлганларининг ривожланган кўриниши ўзгарган. Баландлиги 7-8 смга етадиган баланд пошна каблуклар пайдо бўлди. Пойафзал шакли бўйича анча сокин , безаклари оғир вазмин, пластик жиҳатдан ифодали бўлди. Туфлиларда тилча мавжуд эди у деярли оёқ уст қисмини тўлиқ ёпиб турар эди (60-расм). Кўчада юриш учун айниқса ненастнқй об-ҳавода орқаси йўқ туфлилар кўриниши жиҳатидан замонавий калишларни эслатган. Улар юмшоқ конструкцияли бўлиб, қаттиқ текис пошнали (платформада), баланд каблук (пошна) оёқ остидан чиқиб кетмаслиги учун мослаштирилган, янгилик бўлиб, пойафзалда рант пайдо бўлдт. У технологик жиҳатдан зарур эди, у қаттиқ подошва (пошна) усти билан маҳкамланиши учун хизмат қилган. Қўлда оёқ учини тортиб таранглаштириш қийин бўлган, шунинг учун оёқ учининг энг уч қисми уплоўен ва бир мунча подошва остида осилиб қолар эди. Аёллар туфлилари бир мунча енгил ва нафислашди, сезиларли даражада каблук узайди, крокуль изисканно эгилган эди. Уйда кийиб юриш учун пантофли, баланд, ингичка, текис каблукли, пантофли пайдо бўлди муль(61-расм) деб номланди. Пойафзал уйда кийиб юриладигандан ташқари, бошқа пойафзаллар одатда ёрқин рангли қимматбаҳо матолардан( парча, муслина, тафта) кўйлаклари қандай матодан бўлса пойафзали ҳам худди шундан тайёрланган. Рюши, бантлар, кружевалар, розеткалар пойафзал ва кўйлаклар тошлар билан бир хил даражада безатилар эди.
Ажурли перфоряция пойафзал усти учун кенг қўлланилган. Айрим ҳолларда союзка кружевали мато чармдан кўра нақшлари билан эслатар эди. Ҳунармандлар орнаментал композицияни кенгайтирган. Аёллар турли хилдаги патиналар билан- чарм калишлар, ипакли туфлилар устидан кийиладиган оёқ кийимидан кенг фойдаланганлар(62-расм). Калишларни вқшивка ва тасма (ленталар билан) безаганлар.
Чарм буюмларининг ёш ва жинси бўйича бўлиниши XYI асргадаёқ бошланган. Ёши улуғла, қизлар, ёш болалар сумкалари, эркаклар ва аёллар ва бошқалар фарқланар эди. XYII асрга келиб бу бўлиниши янада авж олди. Секин аста қимматбаҳо чарм буюмлар анчагина арзонига алмаштирилган: тилла безаклар билан безатилган чарм тасмалар, кумуш сумкачалар: қимматбаҳо тошлар билан безак берилган йўқолиб борди.XYII асрда қимматбаҳо металлар безаги ўрнига аксесиуарлар безаклари вишивка асосий жойини эгаллади. Тор декаративли безаклари бўйича енглар, сумкалар ва руковица манжети XYII асрда қўлқоп бичими пайдо бўлди, бугунга қадар яқин. Аёллар қўлқопини кружева билан тугатилган. Костюмнинг енглари калта бўлиб, (3/4) қўлқопининг узунлиги тирсакгача чўзилди.
Барокко костюми стили ташқи компонентлари, пластик тугатилгани, қадимий Греция ва готик даврда бир бутун тасаввурга эга бўлиши. Формнинг кенг қўлланилиши, тўғри бурчак ва трапеция костюмга барқарорликни беради, Бу формалар пойафзал каблуги пайпоқлар учун характерлидир. Бироқ барча конкрет, аниқ ифодаланган шакл безакларини пардозларни , завитка ва гулли орнаментлар кўмиб ташлайди. Шунинг учун бу даврнинг бу даврнинг костюм қисмларини XYIII шартли равишда ритмик- декаративли бўлади.

  1. Рококо даврининг чарм буюмлари.

Рококо стили тез-тез “галантним стилем” номланган. Қайсидир меъёрга бу стил барокко стилининг давоми ҳисобланган. XYIII асрда барча Ғарбий Европа давлатларида феодализмдан капитализмга ўтиш даври тугаётган эди Рокконинг янада ёрқинроқ стили Францияда 1720-1770 йилларда пайдо бўлган. XYIII асрдаги 20-йилларда , европа модалари, европа давлатларида мода товар савдоси фаол олиб борилган. Франция марказ ҳисобланган Турли хил йўналишлапр йиғилади ва санъатнинг янги жанрлари туғилади. Костюмда икки тенденция сталкиваются; оддийлик, юпқалиги, ҳажмий ва кенгайтирилган шакли англиялик костюм фарқланади. Уларнинг ҳаёти тасаввур билан бойитилган, ер ва реал ҳаётдан узоқдирлар. Табиатга қайтиш ҳамма нарсага сезилар эди- мебел орнаментида, костюмда “чўпон остида “, пахта газлама фраках кийимдаги юмшоқ чойшаб тонларида , орқаси йўқ туфелкалар.
Агар костюм Барокко стили инсонга фазилат берса, унинг тана чиройини кўрсатиб бермаган рококо стили бел, кўкрак , бўкса қисмларини ажратиш лозим. Севимли шакл чизиқ шакл ҳисобланган. Туфлилароёқ учи ёки каблуки ғунча ёки гул япроқлари шаклида тайёрланар эди. Костюм ўзининг фойдали функциясини йўқотиб тўлиқ эстетикага бўйсунади. Костюмлар метал ёки китнинг мўйловидан каркасда кенг қўнғироқ кўринишида, корзина –панье деб номланади. Кўп ҳолларда туфли кўйлак остидан кўринади, табиий барча ансаблда роль ўйнайди. Улар оёқни обтягивала, кўйлакдек, безаклар билан загромождена : пряжкалар, вишовка, крежевали, перфорацияли, туяқуш патлари, ленталари. Ҳатто шамол тегирмон кўринишдаги туфлялар ҳам бўлади. Туфлялар ранги чармдан ёки оқ атлас ингичка, оёқ уч томони ва баланд каблуклар (63-расм); уларни рангли чулкилар устидан киядилар. Рококо стилида костюмда декоратив алоқаси ўзининг меъёрига эга. Бундай гўзалликни “ декарация” костюмда ҳали ҳеч қайси даврда билмаганлар.
Пойафзалга эътибор, унинг безаги XYIII асрнинг 60- йилларида кўйлаклар бир мунча калталашган, оёқларни ёпишни тўхтатганлар, шу сабабли туфлилар, кўйлаклардан кам бўлган ҳолда безаш керак бўлган.
1780 йилларда соч турмаклари каттакон ўлчамларга етди гулли саватга айланди, парусли кема ва бошқалар, ўша вақтда пойафзал катта енгиллик ва нафислик костюмда композицион контраст қабули қўлланилган. Пойафзалнинг пропорцияси соотношения ва кўйлаклар шундай танланганки ҳамма силуэт динамик кўринишда бўлиши керак.
XYIII аср охирида француз моддаси сезиларли равишда инглиз модаларига таъсирини кўрсатди, антик маданиятга қизиқиш уйғонди.
Модага қўпол инглиз бошмоқлари кенг ва паст каблукдаги пойафзаллар, киришни бошлади. Бироқ пойафзалда мавжуд ўзгаришлар нуқтаи назаридан унинг қулай ва фойдали жиҳати етиб келмаган.
Бу даврнинг кийими қадимий грекларнинг кийимидан узоқда эди. Мода талаб қилинадиган функционал пойафзалга келиб тўқнашди; биринчи, янада қулай, пойафзал, грек сандалияларини эслатади.
XYIII аср охирида махсус рангларда ипакли ва жунли турли мураккаб ўрилишли ва нақшли трикотажлардан чулкилар ишлаб чиқариш характерланган. XYIII асрнинг иккинчи ярмида чойшаббоп меланж ўрилишда чулкилар олинар эди. Чулкилар фақат костюм рангига мослаб кийилади. XYIII асрнинг биринчи йилларида Францияда безаксиз инглиз тўқ рангли костюмни киритиб тажриба ўтказилди, бироқ улар ғолибликни қозонмайди.
Бу вақтда аёлларнинг қопни эслатувчи текис сумкалари пайдо бўлди. Унинг юқорисида металл запор ёки рама сумкалар ва бошқа предметлар текис шаклда, мисол учун ғилофлар, сукно бўйлаб ёки ипак газламага, маиший саҳналар кўринишида вишовка билан безаганлар.
Қўлқоплар мавжуд бўлган вақтида шакл жиҳатидан деярли ўзгармаган , лекин анча башанглаштирилган эди. Аёллар уларни кун давомида тез-тез алмаштириб ўтирар эдилар. Қўлқопларни кийиш учун махсус қўлланмалар бўлар эди.
Аёллар кўйлагини ҳажмдорлиги ошириш эркаклар костюмига ҳам таъсир кўрсатди. Камзулларга фалдлар, кенг шакллар, калта панталонлар , чулки ва пойафзалларда каблуклар пайдо бўла бошлади.
Қишда астари мўйнали пальтолар , оёқларига кийим рангига мос, ён томонидан тугмалар билан қадалган гетралар кияр эдилар (64-расм).
80- йилларда эркаклар инглиз модасига бўйсуниб, узун бир неча ёқали, фалдсиз, текис ёқали фраклар кийишни бошлади. Мода журналлар 1785 йил биринчилардан бўлиб, баланд тульелар билан қора цилиндрлар намойиш қилинади.
Шу йиллар икки қатор тугмали ва уч ёқали редичот кенг қўлланилди. Шу костюмга қўшимча жунли чулки ва паст пошнали, пряжкали ёки катта тил билан туфли (65-расм).
Буюк Француз революция 1789 йилдан сўнг эркаклар костюмида халқ кийимлари элементлари пайдо бўлган. Янги костюм рединготлардан ташкил топган, ярим этиклар манжетсиз панталон қайтмаси билан. Дағал жунли ва зиғир газламалардан улар бажарилган. Бу модани трансформациялаб парижли зодагонлар янги шакл “инкруаябль”“эҳтимолсиз” маъносини билдирган.
“Инкруаябль”костюмига ингичка чарм этиклар тепа қисми қийшиқ болдир қисми кесилган (66-расм). Пойафзал узунлиги ва эни панталон ва тўлиқ костюм пропорцияга мос равишда варьировались революцион мавзуларда бош кийим, соч турмаклари ва ҳатто пойафзал учун пряжкаларда узоқ вақт сақланган. (67-расм).
10 XIX асрдаги чарм буюмлари
Бу даврнинг стилини имитация стили деб аташ мумкин. Калейдоскопдек олдинги стиллар ўтиб боришди ;классцизм, ренисансни эслатган, псевдоготик, янги барокко, янги роккоко. Бироқ шуни таъкидлаш лозимки, кийимнинг аста-секинлик билан ўзгариши, унинг безаклари ва пардозланиши , пойафзал деярли безаксиз қолди, жуда секинлик билан унинг шакли ўзгариб борди. Директория ва консультлик даврда ( XYIII аср охирида ва XIX аср бошида) Францияда антик намуна ва шарқ санъатида тяготение пайдо бўлди; моддада аёллар костюми ёрқин рангли газламалар, бош кийимларда туяқуш патлари кириб келди. Ҳарбий мундир калта оқ панталонлар, оқ чулкилар ва ёйли шляпкалардан ташкил топган. Эркаклар кундалик костюмида баланд қора этиклар (68,а-расм) замишани буклаб қўйилган ёки жуда паст ботинкалар ва туфлилар (68,б-расм), кенг кесик, пряжкали ва бант билан бўлиши лозим эди. Кейинчалик бошмоқ устидан кийиладиган гамашлар мода бўлди. (68,в-расм). Байрам кунлари лакланган чармдан тикилган туфлилар кияр эдилар.
1807 йилда ярим этиклар ва ярим айлана шаклда кесилган этиклар ўрнига, кенг қадаҳ шаклидаги гусарлик этиги икки тикишли(68,д-расм). Аёллар костюми учун енгил батисли туника чуқур кесимли классциизм руҳида, узун шлефли ва енгил сандали ва тапочкалар. Бу туалетлар революцион эмблемалар билан заргарлик безаклар массаси тўлдирилади. Шунингдек пальто енгил ён томонда ўтказгичи билан чой-чақалар учун унча катта бўлмаган сумкачалар костюмни энг зарур тўлдирувчилари бўлган- ридикюль (69,а-расм).
Наполеон I империясини бошқаришда биринчи йилларда нафақат сиёсатда, иқтисодда ҳатто костюмларда ҳам реформа билан боғлиқ бўлган: унга ҳарбий кийимда элементлар кириб келди:
Ажратувчи белгилар киритилган эди; мисол учун император кийими-карминовый ранг, олтин безаклар, 4 дона пат билан шляпкалар. Наполеон орқали ранглар рамзи ўрнатилган бўлиб, ўша даврдан ҳозиргача сақланиб келяпти. Оғир матолар- ипак, бархатлар: саройдаги аёллар костюмига керакли элементларига елкаларига қистирилган плашлар тайёрланган. Костюмга қўшимча сифатида енгил ипакли туфлилар (70,а-расм), лакли туфлилар хизмат қилар эдилар.
Реставрация даврида синфли фарқлаш костюмда секинлик билан ўчиб борган. Бунда ҳалқ костюмлари сезиларли ролни ўйнайди, кўпроқ шаҳарликлар костюмига ўхшаб борар эди. Энди костюм бўйича синфланишни аниқлаш қийинлашди. Мисол учун фракни унинг жаноби ҳамда лакей ҳам кияр эди.
Бу даврнинг модасида характерли жаҳати корсет и декальтенинг пайдо бўлишини айтиш лозим.
1830-1848 йилларда Германияда кейинчалик Францияда ва бошқа давлатларда санъатда янги йўналиш расмийлаштирилди- романтизм, асосий образ ўрта асрдаги индивидуализм.
Романтизмнинг даврида аёллар идеали ўзгарди. Энди хипча белли, ранги оқарган озғин юзли меланхолик характерни ифодаловчи аёлларни гўзал деб аташган. Шунинг учун классик оддий аёллар костюми ўрнига – нопропорционал кенг елкалар, беретлар , безаклар жойлашган. Эркаклар костюмида ўрта асрли плаш, узун ўткир учли туфлилар, господствует. Модага мўйловлар ва соққоллар киради.
Романтизм даврда қоп шаклдаги сумкалар урфда бўлган.(69,б-расм).
Эркаклар модали пойафзали учлари ўткир этиклар ва туфлилар ўрта асрли учун характерли. Янгиликлар резинали ва чармли (71,а- расм) калишлар.
Аёлларнинг байрамона маросимларда кийиши учун пойафзаллар кийган кийимига мос рангда оддатда атласдан тайёрланган. 1850 йилларгача ингичка бал учун боғичли туфлилар(72,а-расм) мавжуд бўлган. Кийимларни кийиб юриш учун қоидалари керагича қатъий интизом айниқса ёш қизлар учун. Балда улар ёрқин рангли кўйлакда, оқ ёки очиқ рангли атлас туфлиларда бўлиши керак. Бу туфлилар симметрик подошвада бажарилади.XIX аср 40 йилларда эркаклар рангли ва гулли газламалардан фраклар( кўк, яшил, жигарранг) қора бархатли ёқали ва ҳарбий этиклар (71,б- расм) кийганлар.
50 йилларда қора фраклар урфда бўлган. Қайтарма этиклар фақатгина отда юриш учун кийилган . Кейинчалик боғичли ва учлари текис ола-була газламадан тикилган ботинкалар кийилган.(71,в-расм); Уйда рангли халат билан романтик характерга эга бўлган: учи эгилган татар туфлилари , қора батхатли геркесли этиклар тилга билан тикилган ва ҳ.к кийиб юрилган.
Жигаранг) қора бархатли ёқали ва ҳарбий этиклар. (71,б- расм) кийганлар.
50 йилларда қатор фраклар урфда бўлди. Қайтарма этиклар фақатгина отда юриш учун кийилган. Кейинчалик боғичли ва учлари текис ола-була газламадан тикилган ботинкалар кийилган. (71. в-расм);уйда рангли халат билан романтик характерга эга бўлган: учи эгилган татар туфлилари, қора бархатли черкесли этиклар тилла билан тикилган ва ҳ.к. кийиб юрилган.
40-60 йиллар эркаклар ва аёллар ўртасида катак гулли ёки йўл-йўл гулли уст томонида сукно матоси бор этиелар кенг қўлланилган. Чарм кундалик кийим пойафзал усти учун қўлланилган.
70- йилларда модага эркаклар очиқ рангли бошмоқлари сариқ ёки жигарранг чармдан тикилган пойафзаллар кириб келди.
XIX аср 40 йилларда эркаклар рангли ва гулли газламалардан фраклар( кўк,яшил, жигарранг) қора бархатли ёқали ва ҳарбий этиклар (71.б- расм) кийганлар.
50 йилларда қора фраклар модада бўлди. Қайтарма этиклар фақатгина отда юриш учун кийилган. Кейинчалик боғичли ва учлари текис ола-була газламадан тикилган ботинкалар кийилган. (71,в-расм): Уйда рангли халат билан романтик характерга эга бўлган: учи эгилган татар туфлилари, қора бархатли геркесли этиклар тилла билан тикилган ва ҳ.к кийиб юрилган.
40-60 йиллар эркаклар ва аёллар ўртасида катак гулли ёки йўл-йўл гулли уст томонида сукно матоси бор этиклар кенг қўлланилган. Чарм кундалик кийим пойафзал усти учун қўлланилган .
70- йилларда модага эркаклар очиқ рангли бошмоқлари сариқ ёки жигарранг чармдан кириб келди. Дастлаб уларни ёзда, кейинчалик ҳамма фаслларда кийиб юрдилар. Тахминан 70- йилларда XIX асрда пойафзал конструкцияси ўзгара бошлаган: Ипак ва бархатлар етарли даражада қаттиқ чармлар ўрнини босди.
Пойафзал устки қисми бешта ва ундан ортиқ деталлардан бичилган, бу ўз навбатида пойафзални тикишда ноқулайликлар туғдирмайди, катта сонли деталларни ажратишда ишлаб чиқариш чиқиндиларини қисқартиришга олиб келади. Барча конструкция қаттиқ бўла бошлади тасмаси ўтказиладиган , боғичли, баланд ботинкалар (72,б-расм). Кўча бўйлаб юриш учун мўлжалланган, силлиқ , перфорация безак сифатида ишлатилади.
Конструктивли чизиқлар характери ўзагида ўзгарган- улар мураккаброқ бўлади. XIX аср охирида тасдиқланган пойафзал ишлаб чиқариш конструкцияси бугунги кунгача етиб келди. 80- йилларда тиззагача баланд эркаклар этиклари ва аёлларнинг “ сайр қилишлари учун бошмоқлар”(72, в-расм ) пайдо бўлди.XIX асрнинг 90-йилларида каблуклари пастроқ ва янада кенгроқ инглиз бошмоқлари пайдо бўла бошлаган. (71,2- расм). Пойафзал шаклига теннис ва велосипед каби спорт турлари ўзларининг таъсирини кўрсата борди. Текис резинали пошнаси билан устки қисми хошияли газламалар ёки буғи мўйнаси ва чармдан тайёрланган қулай туфлилар тарқала бошлади. Бу туфлилар теннис ва қайиқда сузиш ўйинлари учун қўлланилган. Гетрилар жуда оммабоп бўлган. Улар оқ, кулранг ёки қора рангли бўлиши мумкин эди. Спорт учун гетриларга узун чарм голфилар мосдир. (71.д- расм). Уларни кенг иштонлар (штанами) тугмаси тиззасидан қадалган чулкилар билан кийилган. Тантанали ҳолатларда усти кулранг сукноли этикларни кийиш урф бўлган. Велосипедда юриш, чанғида учиш учун учиш учун , овда юриш, балиқ ови учун ва ҳ.кларда кийиш учун ботинкалар пайдо бўлган, Шу даврда асосий ҳодиса бу аёлларнинг қишки ботинкалари (72,г-расм) ва конкилар учун ботинкаларнинг пайдо бўлишидир. XIX аср охири тарихда эклектизмнинг энг гулланган даври деб белгиланган бўлиб, аралаш стиллар, тажрибалар ва изланишларнинг энг авж олган даври эди.
Декаративликнинг ошиши айниқса костюмга барча тўлдиришларда кўринар эди.: манжетлар, сумкалар ( 73- расм) Қўлқоплар- ҳаммаси ленталар, сутяжлар ва вқшовкалар билан тўлдирилган ёки орнаментланган
XIX аср ўрталарида узун кўйлакларининг пойафзал шаклига узвий боғлиқлиги кузатилган. 1860 йиллардан бошлаб оёқлар тўпиғидан сал юқори кўринишдаги узун кўйлаклар кийиши урф бўлган. Бу вақтда баланд боғичли, факт жиҳатидан оёқни умуман ёпадиган ботинкалар пайдо бўлган.
Пойафзал ишлаб чиқаришда машиналарни қўллаш биринчи навбатда ( XIX аср охирида ) тикувнинг, иш унумдорликнинг юқори суръатларда ошишига, махсулотнинг умумий сонининг ошишига ҳамда пойафзалнинг шакли ва конструкциясининг ўзгаришига сабаб бўлди. Тайёрлаш ишлари янада бўлакларга ёки деталларга бўлиниши- қаттиқ шаклга келишига сабаб бўлади . XVIII асрдаги турли стилли костюмда айниқса ишлаб чиқариш революциясининг иккинчи даврида , машинали ишлаб чиқариш йўл қўйилганда чуқурлашди. Кийимлар , пойафзаллар бош кийимларни турли корхоналар ишлаб чиқара бошланганди. Улар ҳатто ўзаро узвий алоқалари бўлмаганда ҳам, турли стилларда турли хил, материаллардан буюмлар ярата бошлашди.
Костюм эклектик бўлди: бир вақтнинг ўзида кенг майдонли оғир шляпкалар ва кичик ингичка чарм туфлилар кия бошладилар. Стилли ягоналик костюмда муқаррар бузилди , костюмнинг тўлиқ ўзи эмас , фақатгина унинг алоҳида деталларигина ўзгарган эди. Кийимлар секин аста калталаниб борар эди. XX асрнинг 20- йилларида кескин ўзгариш содир бўлди, бунда узун кўйлаклар тиззадан юқорида ҳолатда кийила бошлади, лекин унча вақт ўтмай , яна кўйлак узунлиги болдир ярмидан узунликда кия бошланди.
XX асрда Костюм.
XX аср мед товарларни индустриал ишлаб чиқариш фаол намоён бўлиши ва тезкор моданинг алмашиши билан харакетерлидир.
XIX аср бошланишида Англияда костюмнинг демократизацияси XX аср махсус ривожланиши етади. Костюм демократизацияси урф кийимларни саноатда тайёрлашга XX аср келиб етди, пойафзал ва аксессуарлар. XX аср гигиенистлар катта гигроскопиклик учун, пойафзаллар ва кийимлар эркинлиги ва функционаллик. Шу сабабли асосий корсет ва ингичка тумшуқли туфлилар тасдиқланди. Шу йўналиш тарафдорлари табиий оддийлик, инсон табиат билан муаммаласига чақирганлар. Буларнинг ҳаммаси костюмнинг янги шаклини яратиш способствало). Кийим ва пойафзал сезиларли ўзгариши, модалар дарёларга чўмилишга чиқиш, спорт билан шуғулланиш, пойафзал ва кийим муносабати функционаллик ва конструктив янада такомиллаштириш талаб қилинди.
Бир қатор рассомлар аёллар урф реформаси учун курашни бошлаб юборди. Генрих ван де Вельде и Альфред Мофбютер, замонавий урфга унинг диктарурасига қарши курашган, инсонларнинг санъат даражасида бўлишдек костюм шаклини яратиш урф (мода) ватани бўлган Францияда- профессионаллар билан урф қонун берувчиси орасида, скульптурачи ва ранг тасвирчилар орасида кураш бошланди. 1911 йилда Парижда янги моданинг лигасини ташкиллаштирдилар, провозглашение урфга бўйсунмайдиган профессионал саноат портли таъсирида. Бироқ ташкиллаштирилган Лига билан пойафзал ва кийимлар моделлари кўргазмалари шуни кўрсатдики, рассомлар костюмнинг яратиш технологияси ва қонунлари билмайди. Шу сабабли кўргазмали ютуқларга эга бўлмади.
Массавий ишлаб чиқаришда биринчи буюмлар буюртмачининг талабларига жавоб бермас эди. Саноат даставвал нафақат олдинги йилларда кўп сонли партияларда (моднқй) урф буюмлар ишлаб чиқарилиши мумкин. Бўлган моделларни ишлаб чиқариши йўлга қўйилган. Кийимлардан кўпроқ технологик бўлганлар булар, юпкалар, блузкалар, жакетлар, пойафзаллардан- ярим ботинкалар, “лодочка” (қайиқча) туфлиларни биз классик ассортимент деб номлаймиз.
XIX аср ўрталарида “юқори тикиш” атамалари пайдо бўлди. У (haute couture- “юқори тикиш”) “От кутюр” Француз фирмаси уюшмасининг фаолияти билан боғлиқ, Француз рассомларининг XX асрда умумий “иш стили” рамкасида алоҳида номлари билан ўзларининг микростилларини яратганлар ва ажойиб қимматли моделлар ишлаб чиқганлар.
“Юқори тикиш” яратилган даври учун , ҳозирги кунгача биз тўқнашиб келаётган барча қийинчиликларга дуч келамиз. Ворт Ч.Ф. биринчи моделларидаёқ серияли моделлар тайёрланишида ишнинг уникальность------ йўқолди. Моделлар такрорлана борди, “ абстракт” манекент ( маникенўица) ва “ ўртача ўлчамлар” модельерлар ғоялари рўёбга чиқариш учун моделларни яратиш оммавий сўров тўсқинликқилди ва паст таннархи, фойдаланилган тезлик ва иш механизацияси. Мана нима учун XX асрда “юқори тикиш” ва оммавий ишлаб чиқариш, доимий ўпиқ курашда мавжудлиги тўсқинлик қилади. Мода ривожланишида давр Пол Пуаре ижоди эди, бу аёлни карсетдан озод қилди ва биринчи шарқ Манерада ----- эркин кўйлак бичимлар намунасини яратди . Шу рассом қаторида 1913 йилдан бошлаб, Жан Пату фаол иштирок этди, “аля гарсон” модасига ва қора ранга қарши курашган. У хусусий ишлаб чиқаришни марказлаштирди, хом ашё сотиб олиб, хусусий мўйнали, бўялган, тўқув устахонларда қайта ишлаган, унинг моделларига динамика ва ўткир силуэт характерлидир.
1914-1918 йиллардан сўнг кийимда, пойафзал ҳамда аксессуарларда реформали ўзгаришлар кузатилди.
Габриэл Шанель 1928 йилда биринчи бўлиб аёллар модасига эркаклар костюмини киритди, барча рангдаги шишалар ва қимматбаҳо фантастик кристаллардан, кичкина қора кўйлакка, “қайиқча” туфли ва эркак ярим ботинкалар вишивка ёки марварид билан безалади. 30 йил давомида Г.Шанель моделлар шаклини ўзгартирмайди, улар ўз навбатида XX аср классикаси бўлди.
Дунё бўйича кўп аёллар оддий ишчи “Шанель” стилидаги трикотаж костюмларини (74-расм) ва байрамона тантаналар учун унча катта бўлмаган безакли кичик қора кўйлакни маъқул кўрдилар . Бичимдаги оддийлик, хушбичим шакл эркинлигига маҳсулотни индивидуал ва “ шанель” моделини оммавий ишлаб чиқариш учун замин яратади.
30 йилларда Г.Шанель қаторида фирманинг бошқа рассомлари Э.Скиапарелли кабилар ўзларининг фантастик, экстравагант, ёрқин моделлари билан чиқишлар қилар эдилар. У киши пойафзаллар учун тугмалар ва фурнитураларни маска, ҳарбийлар, осилиб турган қулф, клипсилар, фосфор суртилган кўринишларда яратган.
Иккинчи жаҳон уруши вақтида “амфора” силуэтли моделлар елкалари айлана шаклда бичилган ва кенг юбкалар ёғочдан баланд пошнали ёки газлама билан тортилган ёки тўкилган матоли пошналари бўлган пойафзаллар ва бошқалар (75-расм) пайдо бўлди.
Француз моделлаштиришда иккинчи жаҳон урушидан сўнг энг шерик фигуралардан бири Кристиан Диор бўлди, аёллик силуэти билан аёллар костюмини яратди. У коллекцияларни ҳар кун доимий янги шаклларни киритиб ўзгартирар эди.”Кристиан Диор” фирмасидаги рассомлар 40- йилларда характерли бўлган пойафзалларни: оёқ учи томони овал шакли билан, браслет кўринишидаги тасмалари билан оёқни қамраб олувчи сандалилар таклиф қилдилар. Боғичдан кенг фойдаланилган (айниқса нафис паст пошнали боғичли туфлилар), баландлиги 5,5 смли каблукли қайиқча туфли: ёзги каблуклари 7,5 смга тенг бўлган туфлилар. “От кутюр” фирмасидагиларнинг деярли ҳаммаси пойафзаллар моделлаштирилган. Улар орасида йирик пойафзал фирмалари ажралиб туради, кийим кечаклар ишлаб чиқариладиган фирмалар билан шартнома тузган. Мавсумда 300 моделли пойафзаллар шу билан биргаликда 25 га яқин турли фасонли каблуклар таклиф этилади.
Парижда 26 мода уйлари 20 мингга яқин моделларни бир йилда яратадилар. Оддатда мавсумий тайёрланган коллекциялар фирмалари йилда икки марта-августда (кузги –қишки коллекциялари ва январда ( баҳорги –ёзги коллекциялар) ўтказганлар. Моделлар ғояси туғилган заҳотиёқ буюмни оммавий ишлаб чиқаришгача бир йил ўтади. Ҳар бир фирма ўз моделининг характери , тон ва стилига эга.
“От кутюр” фирмасининг иши қуйидагича ташкиллаштирилган: моделлар коллекцияси яратилади ҳамда биринчи жуда кичик партияда буюмлар жуда юқори нархда ишлаб чиқарилади. Бир йилдан сўнг шу коллекцияга мос янада йирикроқ партияда арзон нархда сотиладиган буюмлар ишлаб чиқаради. Фирмалар кўпроқ турли хил фасонга эмас, балки ранг ва фактураларига эътибор қаратар эди.. Бундай фирмалардан “ Кристиан Диор” фирмаси моделлар варианти сони 1500га етади. Фирма бир вақтнинг ўзидаёқ учала коллекциялар билан ишлайди; бири- вқходга , бири – ишга , яна бири- келажакда. Коллекцияни ишлаб чиқаришга тайёрлаш бир ярим йил давомида олиб борилади.
Англияда моделлаштириш тизими Францияга қараганда бир мунча бошқача. У ерда моделлар уйлари кам, лекин жуда кўп майда этикдўзлик устахоналари ва жуда кўп тикувчилар бор. Бу каби устахоналарда 50 % гача Англия аҳолиси кийинишади. Костюм ва пойафзал бу ерда минимал сонли тикишгача бўлган бичиб тикилган кийимлар (примерка) моделлар уйидан таннархи паст ва танлаш кам бўлган моделлар тикилади.
Катта усталар томонидан оммавий шаклда оддий иқтисодий ҳисоб бўйича: икки йилдан кейин маънан эскирган моделларни яратиш айтилади.
XX асрларда костюмларнинг ҳақиқий маънан эскириши , бизнинг назаримиздек , тез эмас, унинг фақатгина ташқи кўриниши жиҳатдан : умумий структура сақланган ҳолда фақатгина чизиқларгина , мато, ранглар ўзгаради. Аввал мода бир неча ўн йилларда сақланар эди, охирги вақтда эса ҳар йилда ўзгариб боради . Нарсаларнинг функциянализм ва уларга боғлиқ конструктивизм XX асрнинг 20- йилларида рассомлар ижодида костюмнинг асосий концепцияси бу юз йиллар давомида шаклланган эди.
XX аср давомида фигура билан актуаллиги эркин ўзаро ҳаракати елкадаги белбоғда кийимнинг янги маҳкамланадиган принципи сақланиб қолган. Мода кийимларнинг шакли тебранишининг XIX асрга қараганда камроқ сезиларди бироқ у техника ва технологик ишлаб чиқариш , маданиятига, санъат илм борасида ги барча янгиликлар яратилишига янада ҳис қилинди. Агар XIX асрда костюм билан архитектуранинг ўзаро боғлиқлиги чегараланган бўлса, предметли- амалий муҳит , 20- йиллар бошлангунга қадар бундай боғлиқлик янги ранг тасвир оқими, скулптура, адабиётда ва кино асарлар обнаруживается.
XX асрдаги костюм шаклининг ривожланишини таҳлил қилиб, 1906 йилдан мода давомийлик даври 11-13 йилга чўзилди. Бу вақтга келиб, ҳақиқий шакл туғилади, шаклланади ва ўлади. XX асрда “катта” стил алоҳида микростил, бир- бирини ҳар ўн йилликларда ( 20-, 30-, 40- йиллар ва бошқа йиллар) алмашувчидир. Техник қабуллар, пардозлар, фақатгина XX аср учун характерли “ набор” шакл пайдо бўлди.
Сумкалар ва пойафзаллар шаклининг ривожланиши таҳлил қилинганда, мода цикли 3, 6,12 йилда мавжуд деган хулосага келинди. Пойафзал шакли бўйича такрорланади; конфигурация каблуклар бу қоидани бу қоидани маъқуллайди. XX асрда пойафзал эволюцияси ва каблуклар шаклининг ўзгариши 76-расмда намойиш этилган. Бироқ ўтмайдиган қийматлар XX асрда маданиятда: классик стилли буюмда узоқ вақт ичида инсонларни хурсанд қиладиган “юқори баркамоллик” киритилганлиги сабаб кўринади. Айнан буюмлар XX аср маданиятда ва мода ривожланишида, улар инсонлар ҳаётида мавжуд бўлганда улар кристаллайди ва уларнинг эстетик идеаллари намойиши бўлади. Бундай буюмларга “қайиқча” туфлиси ярим ботинкалар, этиклар мисол бўла олади.
Ишлаб чиқариш индустриализацияси ўсиши билан социал градация “ истеъмол усули” костюмда ва костюмнинг ўзида , XX асрда ундан олдинги асрлар билан таққослаганда костюм шаклини демократлаштиришда тушинилди.
Мақолалар ва ва китобларнинг энг катта сони, Француз модасига бағишланган бўлиб, уруш давридан сўнг пайдо бўлди. 50- йилларда айнан ташкиллаштирилган ёки эски фирмалар “реставрация қилинади”, К Диор, Ч.Ворт, Г.Шанель , Н. Риччи Францияда унча катта бўлмаган модной кийимлар параллел ташкиллаштирилади.
Жаҳон модасида лидерликни ушлаб туриш учун, тадбиркорлар якка уникальнқй моднқх моделлар сотувидан ва унинг даромадидан яшаш мумкин эмаслигини билади, омма учун моделлар яратиш лозим , бу фирмаларнинг бугун уникальнқй буюмлар тасаввурга эга бўлади, лекин кўп алоҳида томонидан сотиб олинмайди.
Фирманинг раҳбар-рассоми мода ва ишлаб чиқариш истеъмолчи орасидаги муносабати мураккаб тизимга киради. Мода аренасида рақобатбардошликка чидаш учун, доимо янги намуналар яратишда изланишлар мавжуд бўлиши учун сериаяли буюмларни ишлаб чиқариш зарур.
Мода ва костюм аниқ бир синфни маданиятини ўзида намоён қилади. Ғарбда “юқори” ва “ паст” синф орасидаги аниқ чегарани синфлар бўйича бўлинишига мода қўлланилади. Агар дастлаб костюмлар орасидаги бўлинишда турли социал гуруҳларда шакллар бор эди, безаклар сони, узунлиги, материаллар нархи бўлганда ҳозирги пайтда ўзгача воситалар, костюмнинг пристижность----- мисол учун оддий пахта газламадан қулай спорт костюми энг моднқй маркадаги автомобил рангига мос қўлланилади.
Ғарб модасининг асосий фарқи, синфларни тақсимланиши учун индивидуал тайёрланиши, керакли образни костюм орқали , уни кийиб юриш учун , шу костюмнинг қисқа вақт қўлланилиши кўрсатилган; “ ансабли” . Ғарбда бошқа бир мода борки, мода- тайёр кўйлакларни яратувчи фирмалар . Нархи ўрта синфга мос равишда бўлиб, жуда замонавий ва қизиқарли, унча мураккаб бўлмаган буюмлар ва костюмда синфлар ўртасидаги тафоввутни йўқотадиган даражадаги кийимлар ишлаб чиқарганлар, бу фирмаларда тайёрланган кийимлар, шакли жиҳатиданва ранги, индивидуал тайёрланадиган “От кутюр” фирмасининг намунасини эслатадиган материаллари бўйича кам фарқланади.
Ёшларбоп мода “кўчалар” яратилиши ўз навбатида “антимодали “ бўлиб,
капиталистик жамиятга негатив тегишли бўлган, капиталистик давлатлардаги ёшларнинг эксцентрик кўринишида ўзининг ёшлар тушунчасини ўзгаришига олиб келди “ расман модалардан” ёши улуғлар томонидан яратилган ҳаётий меъёрдан бош тортган , янги , социал, психолик ва эстетик идеаллар ёшлар моддаси деб тушинилган.
Хипплар ҳаракати модельерларга жинси матосидан махсус шаклдаги костюмларни яратишга ёрдам берди, кўкракга осиб юриладиган кармонлар, ундан ташқари бугунги кунда урфдаги аксессуарлардан бири бўлиб ҳисобланган қўпол сандалилар.
Ёшлар модаси асосида тўла йўналишли “от кутюр” фирмаси фаолияти туғилди.
1956 йилда ёшларга маъқул биринчи инглиз модельерлар гуруҳи пайдо бўлди. Улар анъаналарга бўйсунмай қўйди. Уларнинг ғоялари баъзан, инглиз модаси сезиларли даражада ўзгаришлар ва “ўзгарувчан Лондон” тушунчаси яратилди.
Саноатда янгиланиш сиёсати экстравагантликка суянмайди. Янгиланиш аҳолининг ўртача қатламини доимий сўровида қониқтиришга интилади. Сўров ва таклифнинг, буюмнинг маънан ва реал эскириш ритмига мослиги, айрим ҳолларда истеъмолчи ритмига боғлиқлиги, бизни моданинг социал ўрнатиш баҳосини муаммосига йўллайди.
Саноат модасини ишлаб чиқарувчилари, нарсаларни маънан эмас, реал эскириш жараёнини тезлаштирадилар. Умумевропа модаларининг ривожланишида аҳамиятли ҳисса қўшган маҳалий рассомлардан Н.Ламанов, В.Мухина, А.Экстерлар костюмларни моделлаштиришда ўзларининг принципларини илгари сурганлар. Уларнинг асоси бўлиб, XIX асрда яратилган оддий ва рационал бичимли халқ костюмлари элементларидан олинган уларнинг асоси эди. Ҳозирги вақтда рассом пойафзалчилар (уларни тайёрлашда биринчи бўлиб, 60- йилларда Москва тўқимачилик институти бошлаб берган) ғарбнинг энг зўр намуналари билан рақобатбардош бўла оладиган пойафзалнинг янги замонавий шаклини яратганлар.Совет иттифоқи модаларини ишлаб чиқарувчи пойафзал корхоналаридан, биринчилардан бири бўлиб, Ленинград пойафзал саноати “Скороход” уюшмаси ҳисобланади. 1954 йилда Москвада биринчи умумбирлашган пойафзал моделлар уйи (ОДМО) ташкиллаштирилган.
Иккинчи бўлим
Чармдан тайёрланган буюмларни бадиий лойиҳалаш асосларининг назарияси
Биринчи боб
Бадиий лойиҳалашнинг замонавий атамалари. Кийим ва пойафзал совокупность покревов------- , инсонни ташқи муҳитдан ҳимояловчи восита ҳисобланади. Костюм деганда аниқ образли- бадиий тизим қисми кийим ва пойафзаллар , инсонни шахсий характери ёки одамларнинг оммавий гуруҳи тушунилади. “Костюм” тушунчасига қуйидагилар киради: кийим , пойафзал, соч турмаги, бошкийим, қўлқоплар, безаклар, грим. Костюмни инсоннинг аниқ образи орқали кўриб чиқиш мумкин, кийиниш маданияти , пластик ва характерли жест---- билан, бу тушунча “ кийим” ва бошқалар тушунчаларидан фарқ қилади, костюм ўз ичига психологик ёки образли характеристикани ўз ичига олади. Айтиш жоизки, костюм урф одат ва ва ҳ.к ташқи кўринишдан ўта суўественно----- лойиҳалаш, лойиҳаловчи топшириқни таҳлил қилиш жараёни, материални умумлаштириш, эскизларни макетларни бажариб, технологик жараёнларни ҳисоблаш, бадиий конструкциялаш , социал ва иқтисодий талабларни ўрганиш.

Бадиий конструкциялаш- саноат буюмларининг лойиҳалаш жараёнининг тузилган қисми ва усули бўлиб, инсон томонидан бевосита қўлланилиши учун мўлжалланган. Бадиий конструкциялаш икки қисмдан ташкил топган.


Нарсалар (ҳажмий ёки текис, эскиз ёки макет) характери ва принцип шаклини аниқлаш ва техник ишлаб чиқариш, деталлар чизмалари бўлган натижалар, тугунлар шунингдек тўлиқ буюмларни аниқлаш.
Бадиий-техник моделлаштириш --- макетларда белгиланган масштабда тасвирланган хажмда макетларда ва моделларда илгари сурилган лойиҳани текширишга рухсат этилган бадиий конструкция қабулидир.
Дизайн – мухитдаги предметларни лойиҳалашда янги кўринишдаги фаолиятни тушуниладиган атама. Дизайн замонавий ахамиятда мураккаб функцияланишига мос келувчи предметли мухит рационал намуналарни тузулшини ишлаб чиқаради. Дизайн остида биргина областьни тушуниш мумкин-саноат буюмларининг эстетик хусусиятини лойихалашдир.
Комплект – костюм қисми ва элементар йиғиндиси, аниқ белгилар йиғиндиси- ранги, материаллари белгиланганлиги. Комплект ўзаро алмашувчи тузувчиларининг чегараланмаган сонига эга бўлиши мумкин.
Ансамбль- дастлабки бадиий костюм деталларнинг ўзаро келишилган ва тўлиқ бўйсунган алоҳида яратилган. Ансамбль бадиий образ тўлиқ восита билан обладаеть. Ансамбль мураккаб структурага эга бўлиб, бир неча қисмлардан иборат, пойафзал, бош кийими , безаклар ва бошқалар. Ансамбль учун бир вақтни ўзида уларнинг барча қисмлари мажбурияти ва ўзаро боғлиқлик қаттиқ тизим кўп қатламлилик характерлидир.
Гардероб – кийимнинг барча йиғиндиси танланган пойафзаллар одамлар гурухи ёки бир инсонни хаёти барча зарурий ходисалар учун аксессуарлардир.
Модель- янги кўриниши, шакли ва материаллар намунаси.
Коллекция – турлича белгиланган моделлар серияси, материалларнинг структураси ва базавий шакли, конструкцияси, стиллар ягона образли ечим асосида тузилган. Коллекция барча ассортимент ёки фақатгина бирта мавсумдаги буюмларни ўз ичига олади.
Макет – предметнинг шартли ҳажмий тасвири, унинг шакли, пропоцияси, функцияси ҳақида тасаввурини беради. Конструкция унификацияси ва савол меъёрига эга бўлган ишлаб чиқариш саноати шароитида лойиҳаланган биринчи даражали аҳамиятга эга.
Конструкцияни меъёрлаштириш- стандартли металларнинг берилган буюмга қўлланилиши.
Конструкция унификацияси (бир хил қилиш)- турли буюмларда махсус деталларнинг кўп маротоба қўлланилиши. (хали меъёрлаштирилмаган).
Буюмлар типажи – улар техник ва иқтисодий асосланган барча шарт-шароитлар буюмларни тип ўлчамлар ва типлар, ҳалқ хўжалиги самарали эхтиёжи билан мавжудлигини инобатга олган ҳолда прогрессив берилган кўрсатгичларни бирлаштириш.
Типаж асосида буюмнинг ягона конструкцияси ва базавий шакли ётади.
Типизация- умумий белгиларни ажратиш ва буюмларни гуруҳ асосида бирлаштиириш.
Ишлаб чиқариш нуқта назаридан конструкция типизацияси айниқса қуйидагиларни беради;
Типо ўлчамлар сонинг қисқариши;
Партиянинг мустаҳкамлиги ва ҳ.к. серияли ишлаб чиқариш катталашиши;
Конструкциянинг муддатининг қисқариши ва ҳар бир типо ўлчам буюмларининг ўрганилиши. Тип ўлчам қатор (ўлчамли қатор) – бир типдаги буюмлар асосий параметрларнинг қатори бўлиб, бошқа характеристикалар билан тўлдирилган. ( буюмнинг ягона серияси).
Пойафзал ва кийим шаклини ривожлантиришда “стил” ва “модда” тушунчаси узоқ йиллар мобайнида мавжуд. Хохлаган предметни лойиҳалашда доим аниқ стиль рамкасида унинг шакли, конструкцияси, деталлари, декор изларини жойлаштиради.
“Стиль” сўзи остида биз образли тизим воситалари ва бадиий ифода қабули, ягона ғоявий мазмуни сабаб бўлади. Бу бир вақтнинг ўзида кўринади (архитектурада, адабиётда, рассомчиликда, костюмда) ва сиёсий, психологик иқтисодий оммавий ҳаётдан оқади.
“Стиль” класификацияси дунёни ривожлантиришда тарихий ва социал мунтазам суратда узвий боғлиқ. Кўпгина янги синфлар бадиий ифодани тезгина топа олмайди.
Синф рассомлари, унинг стилини шакллантириб, олдин синфланган стиллардан етарли улар бошқа давлат қариндошчилик-синфи стилига суянади. Европа маданиятининг ривожлантириш тарихини шартли равишда стилларга ажратиш мумкин; классик, ўрта асрдаги (византия, роман, готикли) ренессанс, барокко, рококо, ампир, замонавий.
Ҳар бир стиль ўзининг ривожланишида учта этапдан ўтди; аввал унга демократик ва конструкторли, ундан сўнг декоратив чизиқларни кашф этди. Бу ўз навбатида стиль конструктив асосини бузулишига ва ўлишига олиб келади. Санъатнинг турли шаклларда маданиятни тўлиқ характерловчи ўзаро боғлиқлик мавжуд. Оламни ўраб олувчи предмет ва архитектура маданиятининг белгиларидан бири бўлиб ҳисобланади. Материаллар масалалар ва масштаблар, архитектура, скулптура ва костюмлар фарқига қарамасдан шакл ясовчи қоидага биноан, рамзли тизим ва ягона тартибга бўйсунади.
Костюм ғоясининг асосида турли тарихий даврда инсоннинг қомати ва қиёфаси, семиз ёки озғин аниқ пластик эгилиш билан эди. Инсон қомати архитектура учун модул бўлди. Тарихий ва қадимий архитектура асосида ягона стилли ва образли бошланиш ётибди.Ҳар бир эпохада ўзининг инсон қомати идеоли ва ўзининрг шакли ва ранг хусусиятига эга.
Костюм, бошқа махсулотларга қараганда ижодийдир, стил образли жараёнлар таъсири остида нафақат дизайнлар ижоди билан, балки буюмлар ишлаб чиқариш характери, истеъмолчилар қиймати ва диди билан костюмнинг маънан эскирган элементлар темпи билан (шу жумладан пойафзал) боғлиқ.
Турли стильларни шакллантиришда, шу жумладан замонавий шакллантириш ва номдор унификация дидини бадиий ифодалаш содир бўлади. Янги регионларнинг маданий сўзлашувидан стильли ягоналик чегарасини кенгайиши содир бўлади. Стилли ягоналик доим асарнинг бадиий даражаси ошишига сабаб бўлади. 20 йиллардаги асосий стиллик тизим янги стилнинг фундоментал чизиқларини аниқлашда давом этиб келмоқда. Стил- бу шакл категориясидир. Шакл аниқ мазмунини реализациялайди, бунда маълум мустақил эгаси бўлади. Ғоя стилга ёндош бўлади. Улар уни бошқара олади, лекин уларнинг тўғридан тўғри ташувчиси бўла олмайди. Стил ортида шакллар бирга бошқа тизимлар ихтиёрида бўлмоқ: дунёқараш тизими, усуллар умумийлиги, жанрлар тизими, иконографик умумийликлардир. Буларнинг барча умумийлиги ва тизими стил билан ўзаро боғлиқликга эга бўлиб, улар билан бошқарилади ёки уларга бўйсунади, лекин улар билан тўғри келмайди.
Ривожланиш жараёнида хохлаган стил учта босқични босиб ўтади: пайдо бўлиш, пухта ва таназзулга учраган. Босқичнинг давомийлиги қисқариши мумкин, масалан, XX аср стилида қайсидир стилни ўчириб ташламоқ мумкин эмас.
Предметли муҳитда ягона стилда талаб ҳозир сақлаб қолинади, лекин кўпликда намоён бўлади: регеанал ва ижодий мактаб бирлигида қидирилади ва мақсадли стилнинг функционал ягоналикда, стилни ягоналигининг шаклида, ҳаёт шароитидан келиб чиқиб ва ишлаб чиқариш ягоналигидан .
Мода- айниқса костюмда маиший ташқи шаклда давом эттирилмайдиган аниқ оммавий муҳит шу ёки бу ўзга дидларда намоён бўлади.
Стилдан фарқли ўлароқ мода, қисқа вақт ичида ва маиший предметлар шаклининг ташқи кўриниши юзасининг ўзгариши ва қисқа вақтли характерланади.
“Мода” тушунчасига маданиятнинг айниқса ҳодисасига ”мода” тушунчаси “стил” тушунчасидан фарқли ўлароқ маданиятнинг ташқи кўринишига киради( жинсида мода, баланд пошналар), лекин улар айрим фалсафий концепциялар, шоирлар, рассомлар хулқ атвори) киради.
Мода ҳодисаси деб номланиши массавий қизиқиш ва қониқарли баҳони чақирувчи қабул қилинади.
Дахлсиз моданинг айниқса унинг вақтинчалик характеридир. Мода нарсаларда тарқалади, узоқ ўтган даврда яратилган, масалан сандалилар ёки қўлқоплар киради. Бироқ халқ ижоди асарларини ва ўтган йирик усталар ишини биз урфда деб номламамиз.
Бу бир умрли қиймат бўлиб, даврий мода ҳалқ ижоди предметларда пайдо бўлиши мумкин, у ёки бу давр устасининг асарларида. Моданинг келаётган характери, “маънан эскирган” га чақиради, ундан олдин ўзининг барча шаклларини тугатишга улгуради.
Ишлаб чиқариш талабидан келиб чиқиб, модани у ёки бу маҳсулот сўровини ташкиллаштиришда қўллайдилар. Шунинг учун мода нарсанинг идеологик муносабати зарарли бирор бир динга хизмат қилиши мумкин, ҳаёт учун зарурий реклама бўлиши мумкин. Костюмда мода асосан фаол намоён бўлади. Костюмни яратиш асосан аниқ, идеал, кийимлар, пойафзаллар ва грим деталлари ёрдамида инсон образи шакллантириш юзага келади.
В.И.Толстых шундай деган, инсонга мода билан таъсир кўрсатиши, ҳаммадан олдин унинг характери ва оммавий маданият даражаси, функцияланишидан келиб чиқишига боғлиқ бўлади. Мода сиёсати ва идеологик мўлжали, шахс ва омманинг қийматли ўрнатилиши бўйича ва унинг ривожланишида динамикасини сабаб қилиб аниқланади.
2 БОБ.
Ишлаб чиқариш саноати учун чарм буюмларни лойиҳалаш назарияси.
Замонавий бадиий лойиҳалаш назарияси эндигина жойлана бошланди. Кийимлар, пойафзаллар, сумкалар ва бошқа чарм буюмлари, машина ва предметли муҳитнинг бадиий лойиҳаланишига қараганда, костюм инсоннинг аниқ қиёфаси ва унинг ҳаракати билан узвий боғлиқдир. Шу учун асосий тушунча, техник эстетика операциясини, фақат жуда кичик бўлгани пойафзал ва кийимнинг бадиий лойиҳалаш назариясида қўллаш мумкин.
Чарм буюмларини бадиий лойиҳалаш, бу янги тушунча эмас. Костюмни тарихий даврда ўзларига унинг мақсадга мувоффиқлиги, эстетик ва бошқа функциясини ўйлаб лойиҳаланди. Бироқ оммавий тартиб ўзгариши билан, ишлаб чиқариш муҳити, чарм буюмларини лойиҳалаш жараёнининг иқтисодий шароити сезиларли даражада мураккаблашди.
Бадиий лойиҳалаш- бу нарсаларнинг тўлиқ тизимини ижодий жараёнда яратишдир, бунда стиль муаммоси марказлашганлардан бири ҳисобланади.
Рассом ҳар бир нарсани тўлиқ элементи, маданиятнинг замонавий тенденцияси сифатида яратишга интилиши лозим.Рассомнингг вазифаси, ўзаро боғлиқ бўлган предмет гуруҳини лойиҳалаш эмас, лойиҳаланадиган предмет билан тўлиқ предмет оламини ўзаро боғлиқлигини топишдир.
Ижоднинг янги соҳаси маданияда тадбиқ этилганда, ишлаб чиқариш саноатида буюм, анъанавий бадиий маданият билан тўқнашиб, машина ишлаб чиқариш талабида, бир шакллик, рационаллик, илмийлик у каби томонларга эътиборли концентрацияланган. 60-йилларда бадиий лойиҳалаш, дизайн номини олди.
Дизайн дастлаб предмет оламида етакчи ролни ўйнамаган эди, лекин шакллантириш ва моделларни бир шаклга келтириш способствовали дизайнини тадбиқ қилиш предметли кенг майдон муҳитни
Машинали ишлаб чиқариш ва массашли истеъмолчи – икки асосий факторни, улар дизайн тадбиғини аниқловчи заруратдир.
Машинали буюмни тиражлаш усули, истеъмолчининг умумлаштирилган, бир хил шаклга келтиришни мўлжаллашни талаб қилади.
Ҳозирги вақтда дизайн услубни шакллантирувчи жараён билан, миллий анъаналар билан, бадиий шакллантирувчи турли хил аспектлар билан бевосита боғлиқ.
Бу дизайн роли , маданиятда дизайнлар ва илмий ходимлар олдига янги вазифаларни қўяди.
Дизайн фаолиятининг мақсади-инсоннинг предметли майдон муҳитида, турли воситалар ҳаракати ёрдамида нарсалар ва предметларни яратиш.
Дизайн- дастур- йирик кўп муаммоли комплекслар, социал маданият масштабида муаммони ечиш учун йўналтирилган ташкиллаштириш ва бошқариш фаолиятини лойиҳалаш дастури. Дизайн- дастурни тузиш- лойиҳалашнинг бир босқичидир. Дизайн-дастурининг турини танлаш-бу аниқ ташкиллаштирилган
Download 94.41 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling