Chirchiq davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti biologiya kafedrasi

Oila Surirellaceae (Kuetz.) Grun. Turkum Cymatopleyra W. Sm.
C. elliptica (Breb.) W. Sm.			+
Turkum Surirella Turp.
S. angustata Kuetz.			+
S. bifida A. Cl.			+
S. didyma Kuetz.			+
S. linearis W. Sm.	+
S. ovata Kuetz.			+
S. peisonis Pant.		+	+
S. tientsinensis Skv.			+

Aniqlangan diatom suvo‘tlardan 28 tasi plankton ya’ni 15%i , 55 tasi plankton-bentos 29 %i, 117 tasi ya’ni 59%i bentos holatda hayot kechiradi.
Chirchiq shahar suv havzalari dominanat diatom suvo‘tlarini alohida jadvali
3.3-jadval

Dominant diatom suvo‘tlar	Plankton	Plankton-bentos	Bentos
Melosira moniliformis (O.Muell) Ag.	+
Diatoma anceps ( Her, ) Kirchn.		+
Ceratonies arcus (Her.) Kuetz.	+
Synedra acus Kuetz.	+
Eunotia fallax A.Cl.			+
Peronia herbaudii Brun et Perag.			+
Cocconeis disculus ( Schum.) Cl.			+
Achnathes affinis Grun.		+
Rhoicosphenia curvata (Kuetz) Grun.			+
Stauronies anceps Ehr.			+
Mastogloia braunni Grun.			+
Diatomella balfouriana Grev.			+
Navicula arguens Skv.			+
Navicula menisculus Schum.		+
Navicula virudula Kuetz.		+
Pinmandaria interruptaf minutissima Hust.			+
Caloneis amphisbaena (Bory) Cl.	+
Gyrosigma acuminatum (Kuetz) Rabenh.,			+
Pleurosigma elongatum W.Sm.			+
Amphora altaica Poretzky			+
Amphora venata Kuetz.			+
Cymbella aequalis W.Sm.		+
Cymbella lata Grun.		+
Cymbella norvegica Grun.		+
Dydesmphoneia geminate(Lyngb.) M. Schmidt			+
Gomphonema abbreviatum (Ag.) Grun.			+
Nitzchia acicularis Kuetz.			+
Cymatopleyra elliptica(Breb) W.Sm.			+
Surirella angustata Kuetz.			+
Melosira varians		+

Aniqlangan dominanat diatom suvo‘tlarning 4 tasi plankton, 8 tasi plankton-bentos, 18 tasi bentos holatda hayot kechirishi aniqlandi. Aniqlangan dominanat turlarning 60 %i bentos, 13%i plankton, 27%i plankton-bentos holatda hayot kechirishi aniqlandi.
3.4 Chirchiq shahar suv havzalari diatom suvo‘tlari o‘qitish metodikasi
“Algologiya” o‘quv fanining maqsadi- suvo‘tlar sistematikasini asoslarini shakllantirish, turli suvo‘tlar tuzilishi va turlarning taqsimlanishini o‘rganish, bakalavrlarning bilim tendensiyalari asosiy bosqichlari va rivojlanishi bo‘yicha, bilim, ko‘nikma va malakalarning fundamental darajasini yaratishdir. Fanni o‘zlashtirish uchun quyidagi ko‘rsatilgan fanlarni o‘rganish doirasida shakllanadigan kompensatsiyalar talab qilinadi: “Tuban o‘simliklar sistematikasi”.
Algologiya fanining o‘rganish predmeti suvo‘tlarning turli bo‘limlari vakillarining morfologik, anatomik, va sitologik tuzilishi, ularning yashash tarsi, rivojlanish biologiyasi, ishlab chiqarish va trofik xususiyatlari, ekotizimning roli, xo‘jalikdagi ahamiyati hisoblanadi. Shuningdek bu fan, o‘simlik suv organizmlarining o‘zgaruvchan ta’siriga chidamliligi chegaralarini belgilash uchun ularning populyatsiyalari va jamoalarning bir-biri bilan, boshqa gidrobiontlar, atrof-muhitning abiotik komponentlari bialn tabiiy va labaratoriya sharoitida munosabatlari va senotik aloqalarini, hayot tarzini o‘rganadi.
Shu tufayli bu fan quyidagi vazifalarni bajaradi:
-Suvo‘tlar taksonomiyasi va ekologiyasi:
-Bacillariophyta-Diatom suvo‘tlar, ularning rivojlanish davrlarini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot sohasida nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalarni shakllantirish;
-Dala valabaratoriyada algologik tadqiqotlar olib boorish, algologiya sohasidagi ilmiy masalalarni yechish jarayoida yuqori texnologiyaali labaratoriya jihozlaridan foydalanish malakalarini shakllantirish;
-Gidrobotanika sohasida nazariy bilimlarni shakllantirish;
-Suvo‘tlarning turli bo‘limlarini o‘rganishning asosiy usullari va yo‘nalishlari bilan tanishish;
-Algosenozlar va algolfloraning bioxilma-xilligini tizimli tahlil qilishning ilmiy usullarini egallash;
-Amaliy algologiya,xususan, algosenozlarning amaliy yo‘q qilish jarayonlari, toksikantlarning gidrobiontlarga ta’siri, suv ekotizimlarining bioindikatsiyasi va biomonitoring uchun turli xil suvo‘tlardan foydalanish haqida asosiy ma’lumotlar berish;
-Labaratoriya namunalarini olish maqsadida suvo‘tlarni sun’iy yetishtirish,savdo va sanitariya manikulturasi haqida asosiy ma’lumotlar berih, chorvachilik ob’yektlarining kasalliklari va patalogik holatlari haqida tasavvur hosil qilish;
-Mustaqil ilmiy tadqiqot va pedagogic faoliyatga kasbiy tayyorgarlikni shakllantirish.
Ma’ruzalar fan bo‘limi mavzusi va ma’ruza mavzusi bilan bog‘liq eng muhim masalalarni o‘rganishga asoslanadi. Bunda tushunchalarni va asosiy tushunchalarni juda qisacha tushuntirish bilan boshlanadi. Keyin ma’ruzaning alohida savollari, ularning o‘rganish tarixi, asosiy mohiyati batafsil ochib beriladi. Oxirida ma’ruzada taqdim etilgan materiallarning qisqacha mazmuni beriladi. Labaratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishdan maqsad talabalarni fanni o‘rganish jarayonida ma’ruza va mustaqil ravishda olgan bilimlarini mustahkamlash hamda umumiy va amaliy gidrobiologiya fanidan ma’lum kasbiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat. Labaratoriya mashg‘ulotlari berilgan mavzu bo‘yicha so‘rov shaklida o‘tkaziladi. Talabalarga bakalavrlarning labaratoriya sharaoitida ishlarini olib borishda amaliy tajriba bo‘yicha olingan bilimlaridan foydalanish nuqtai nazaridan berilgan mavzuni muhokama qilish imkoniyati taklif etiladi. O‘zingizning taqdqiqiot tajribangizdan misollar keltiring. Fanni o‘rganish jarayonida talabaning sinfdan tashqari mustaqil ish va topshiriqlarni bajarish uchun materiallarni ma’lumot olish va uni tahlil qilish shaklida taqdim etiladi. Mustaqil topshiriqlarning bajarilishini nazorat qilishso‘rov, test, doimiy maslahatlashuvlar davomida amalga oshiriladi.
Fanni o‘rganish natijasida talaba quyidagilarni bilishi kerak:
-Suv o‘simliklari organizmlarining asosiy guruhlari taksonomiyasi, ekologiyasi, rivojlanish biologiyasi, ko‘payish asoslarini;
-makro va mikrosuvo‘simliklari populyatsiyalari va jamoalarini o‘rganishning nazariy tamoyillari, usullari va uslubiy yondashuvlari;
-planktonik, perifitik va bentik suvo‘tlarning miqdoriy va sifat yig‘ishning zamonaviy usullarining mohiyati, materialni labaratoriyada qayta ishlash, namunalarga taksonomik va morfometrik ishlov berish imkoniyatiga ega bo‘lish;
-Algologik, biokimyoviy va botanika hamda fitogeografik tadqiqot usullarini qo‘llash;
-O‘zgaruvchan atrof- muhit sharoitida chuchuk suv o‘simliklari jamoalarining o‘zgarishi, ularning alohida elementlarini prognozlash;
-Morfologik-anatomik,sitologik,biokimyoviy va boshqa tadqiqotlar ma’lumotlarini tahlil qilish va xolisona baholash;
Shaxsiy:
-Algofloristik taadqiqotlar o‘tkazish metodologiyasi, olingan ma’lumotlarni umumlashtirish va tahlil qilish;
-Mikro- va makroskopik organizmlarni yig‘ish va birlamchi qayta ishlash usullari, ularni taksonomik, biometric qayta ishlash;
-Taksonomil tadqiqot usullari, miqdoriy ma’lumotlarni statistik tahlilqilish.
Ma’ruzalarning mazmuni
Diatom suvo‘tlar bo‘limi( Bacillariophyta, Diatomeae)
Shakllari asosan kichik, kamdan-kam hollarda katta, erkin suzuvchi yoki bentos, turli rangli formalari mavjud. Kichik shaklilari odatda yalang‘och bo‘lib, ko‘z bilan ko‘rganda ko‘rinmaydi yoki faqat ingichka iplar ko‘rinishida, sharsimon, yostiqsimon, plastinkasimon, pallali, donador va boshqa to‘da shakldagi jamoaviy o‘sishlar bilan ajralib turadi. Butalar va shoxlar jingalak tuzilishga ega emas( faqat novdalari bo‘lgan ba’zi shakllar shilimshiq bo‘lib, ohak qatlam singdirilmagan va zaytunsimon yashil rangga bo‘yalgan bo‘ladi.
Qobig‘i ikki palalli silikat qobiq bo‘lib, qobiq hujayralari odatda issiqlik ta’sirida kalsiylangandan keyin saqlanadi. Valflar ikki tomonlama simmetrik yoki radiusli, murakkab tuzilishga ega ( chiziqli, nuqtali va boshqa ko‘rinishda). Shakllari bir hujayrali yoki koloniya ko‘rinishida, ularning massa hosil qilishi sarg‘ish-jigarrang rangda bo‘ladi.
Bacillariophyta-Diatom suvo‘tlar- juda qadimiy suvo‘tlar guruhi. Yura yotqiziqlaridan (Lias) yagona fotoalbom shakllari topligan, Bo‘r yotqiziqlarida esa ularning ko‘p sonli turlari topilgan. Bo‘r totqiziqlaridagi diatomlar tuzilishi jihatdan juda mukammaldir. Bu shuni ko‘rsatadiki, Bo‘r davridan oldin ular uzoq evolutsiya yo‘lidan o‘tgan.
Darhaqiqat diatomlarni aniqlash qiyin emas, agar material texnik jihatdan puxta tayyorlangan bo‘lsa, bu biroz vaqt talab etadi. Diatom suvo‘tlarning tur xususiyatlari shunchalik aniqki, ularni aniqlashda xatolik ehtimoli juda kichik. Diatomlarni o‘rganish qattiq muhitga ega bo‘lgan preparatlarda amalga oshiriladi va bu preparatlar istalgan vaqta istalgan turni tekshirish imkonini beradigan katta afzalliklarga ega. Shuning uchun Diatom suvo‘tlari preparatlari kolleksiyalari makroskopik suvo‘tlar va yuksak o‘simliklarni o‘rganish uchun katta ilmiy ichki tuzilishi belgilari ularni Chrystophyta va Xantophyta(Xeterocontae)ga yaqinlashtiradi( pigmentlarning umumiyligi, assimilatsiya mahsulotlari, qobig‘ida kremniy oksidi mavjudligi va boshqa kichikroq belgilar). Silikat zirxi(theca) kremniy oksidi gidratidan( SiO₂+H₂O) bo‘lib oplga yaqin va organic moddalarga ega emas. Bu qobiq odatda shaffof, nozik, odatda mo‘rt bo‘ladi va juda nozik qobiqqa ega bo‘lgan ba’zi turlarda biroz elastic bo‘ladi. Zirh yoki teka(theca) tuzilishi jihatdan qutiga o‘xshaydi, u 2 ta yarim mustaqil yarimdan iborat bo‘lib, ular bir qutining qopqoqlari singari chekkalari bilanikkinchisiga yopiladi. Tekaning tashqi yarimi qutining tashqi qopqog‘iga yo‘g‘ri keladi. Diatomlarning taksonomiyasi o‘tgan asrning 30-yillaridan boshlab o‘rganilgan. Ularning morfologiyasini o‘rganish bilan bir qatorda, ularni tizimlashtirishga harakat qilingan. Natijada 3 ta tamoyil asosida tizimlar vujudga keldi:
1)Hujayralar va koloniyalarning tuzilishi(Agard,1830-1832; Smit,1853-1856) ;
2)Hujayradagi xromatoforlarning shakli va holati(Pfitser,1871; Petet, 1877; Merejkovskiy, 1901-1903);
3)Tekaning morfologiyasi va ichki tuzlishi(Kutzing,1844; Rabenhorst,1853; Grunov, 1860; Van Geyrk, 1896; Gutt Cartted, 1891;1927-1937).
Tadqiqotchilar qobig‘I bo‘lmagan boshqa suvo‘tlar tizimini yaratishda foydalangan bir xil prinsplar asosida diatomlarning tabiiy tizimlarini yaratishga harakat qilgan dastlabki ikki turdagi ikki tizimlar o‘zlarini oqlamadi, chunki xromatoforlar shakli va koloniyalar ko‘pincha yashash muhitiga bog‘liq va bir xil turdagi plankton va bentik turlarda turli xil koloniya tuzilmalari va xromatofor shakllari mavjud. Hujayraning asosiy fizologiyasi ( oziqlanishi va nafas olishi) bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan qobiq tuzlishi va koloniya hosil qilish tizimi belgilariga asoslangan uchinchi turdagi tizimlar qobiqning tuzilishi Diatomlarning tabiiy filogenetik tizimini qurish uchun asosiy xususiyat ekanligini ko‘rdatdi. Bu tizim shuningdek, qazilma diatomlarni unga kiritish mumkinligi nuqtai nazaridan ham katta amaliy ahamiyatga ega, bu diatomlarning filogenetik tizimining to‘liqligi uchun juda muhimdir. Bugungi kundagi diatomlarning eng to‘liq va izchil tizimi Gustedga(1930,1927-1937) tegishli bo‘lib, hozirgi vaqtda bu tizim umumiy tizim sifatida tan oligan. Gusted Schutt tizimini asos qilib oldi va uni to‘ldirdi. Qopqoqlarning tuilishiga va pansirlarning tuzilishiga katta tizimli ahamiyat berilib, bu alohida guruhlar bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan haqiyqiy filogenetik tizimni yaratdai. Diatimlar( Bacillaariophyta) bo‘limi 20000dan ortiq turga ega, O‘zbrkistonda 1265 dan ortiq turi aniqlangan. Bular mikroskopik o‘lchamdagi fotoavtotroflar bo‘lib, faqat kokkoid tallusga ega, kremniy bilan qoplangan qobiqqa ega. Qobiq plazmolemaga mustahkam tutashgan bo‘lib, ikki qismdan iborat:epiteka va gipoteka. Ularning sistematikasi, sitologik va morfologik tuzilishi, ekologiyasi, geografik tarqalishi, tallusning tuzilishi, zaxira moddalari, hujayra tuzilishining xususiyatlari, harakati, guruhlarga bo‘linishi va ko‘payishi xilma-xildir. Diatomlarning taksonomiyasi birinchi navbatda qobiqning morfologiyasi va strukturaviy elementlarning (areolalar, alveolalar) klapanlarda joylashish tabiatiga asoslanadi. Bundan tashqari ko‘payishning ayrim xususiyatlari, yashash joyining tabiati va boshqa mezonlar hisobga olinadi. Bu bizga 2 ta sinfni o‘z ichiga olgan bo‘lim ichidagi taksonlar o‘rtasida munosabatlar o‘rnatish imkonini beradi: Sentriksimonlar va Pennatsimonlar.
Diatomlarning kokkoid va colonial tuzlishi. Silikat qobiqning mavjudligi, uning ichki va tashqi tuzilishi, diatomlarning taksonomik tuzilishi uchun asos bo‘ladi. Diatomlarning ko‘payishi. Planktonik va bentik diatomlar. Diatomlar florasining geografik xilma-xilligi, ularning geologic cho‘kindularining hosil bo‘lishdagi roli va davri. Diatomitlardan amaliy foydalanish. Sanoatda diatomlardan foydalanish istiqbollari. Serat suvo‘tlarning sitologik tashkil etilishi. Qobiq tuzilishi bo‘lim vakillarining taksonomik bo‘linishi uchun asos sifatida. Raqamlash qoidalari va qobiq pansirlarining tavsifi, chuchuk suv planktonining shakllanishida ishtirok etishi.
Mavzuning asosiy tushunchalari: kremniy qobig‘I, qobiq, klapan, scutellum, pansirlar, pansir elementlari, musbatsuzuvchanlik, sporulatsiya, sitokinez, saksitotsin. Kist, harakatsiz bosqich.
Nazorat uchun savollar:

1. 
   Diatomlar va keramik suvo‘tlarning ekologik ahamiyati:
   
2. 
   2. Diatomlarning amaliy ahamiyati:
   
3. 
   Guruhlar avkillarining biologic xilma-xilligi va tarqalishi.
   

Diatom suvo‘tlar bo‘limi (Bacillariophyta) bo‘yicha labaratoriya mashg‘ulotlarining mazmuni
Diatom suvo‘tlar dunyo bo‘yicha 20000 dan ortiq turga ega bo‘lib, O‘zbekistonda 1265 dan ortiq turi uchraydi. Ular mikroskopik o‘lchamdagi fotoavtotrof tubulokristallar bo‘lib, kokkoid tallusadan tashkil topgan, kremniyli qobiq ko‘rinishidagi qopqoqlarga ega. Qobiq plazmolemmaga mahkam tutashgan bo‘lib, ikki qismdan iborat, bular: epiteka va gipoteka.