Chizma chizishdagi aniqlik shartlari

---

Kirish. Proeksiyalash usullari. Nuqta. To'g'ri chiziqning ortogonal proeksiyalari. Xususiy 
vaziyatdagi to'g'ri chiziqlar va ularning proeksiyalari. 
 
Chizma chizishdagi aniqlik shartlari. Har qanday chizma aniq va mukammal darajada chizilishi 
talab qilinadi. Mukammal chizilmagan chizma orqali buyumni yasab bo‘lmaydi. Shunday ekan, 
chizma chizishda asosan, O‘zbekiston Davlat standartlari, O‘zbekiston Respublikasi konstruktorlik 
hujjatlarining yagona tizimi (KHYAT) asosiy qoidalari (O‘z.DSt 2.001:2003) talablari to‘liq 
bajarilishi shart. 
Umumiy tushunchalar. Chizmalardagi har qanday yozuv O’zDSt 2.304:96 talabiga muvofiq aniq, 
yaqqol va chiroyli yozilishi lozim. Davlat standarti bajariladigan chizmalarning hammasida 
yoziladigan barcha yozuvlarni ushbu shriftlarda yozishni talab etadi. 
Chizma shrifti o‘zining oddiyligi, harflarning va raqamlarning bir xil yo‘g‘onlikda bo‘lishi va doim 
75° qiyalikda yozilishi bilan xarakterlanadi. 
Chizma shriftlar O‘z.DSt 2304:96 ga muvofiq quyidagi o‘lchamlarda yozilishi tasdiqlangan: 2,5; 
3,5; 5; 7; 10; 14; 20; 40. SHriftlarning o‘lchamlari deb bosh harflarning balandligi h bilan 
ifodalanishiga aytiladi. Masalan, bosh harfning balandligi 10 mm bo‘lsa, shriftning o‘lchami bilan 
ifodalanuvchiligining nomi ham 10 bo‘ladi. 
Standartga muvofiq shriftlar tik va qiya yozilishi mumkin. Ularni yozish qulay bo‘lishi uchun 
yordamchi kvadrat to‘rlar chizib olinishi lozim. 
Umumiy tushunchalar. Chizmalardagi har qanday yozuv O’zDSt 2.304:96 talabiga muvofiq aniq, 
yaqqol va chiroyli yozilishi lozim. Davlat standard bajariladigan chizmalarning hammasida 
yoziladigan barcha yozuvlarni ushbu shriftlarda yozishni talab etadi. 
Chizma shrifti o‘zining oddiyligi, harflarning va raqamlarning bir xil yo‘g‘onlikda bo‘lishi va doim 
75° qiyalikda yozilishi bilan xarakterlanadi. 
Chizma shriftlar O‘z.DSt 2304:96 ga muvofiq quyidagi o‘lchamlarda yozilishi tasdiqlangan: 2,5; 
3,5; 5; 7; 10; 14; 20; 40. SHriftlarning o‘lchamlari deb bosh harflarning balandligi h bilan 
ifodalanishiga aytiladi. Masalan, bosh harfning balandligi 10 mm bo‘lsa, shriftning o‘lchami bilan 
ifodalanuvchiligining nomi ham 10 bo‘ladi. 
Standartga muvofiq shriftlar tik va qiya yozilishi mumkin. Ularni yozish qulay bo‘lishi uchun 
yordamchi kvadrat to‘rlar chizib olinishi lozim. 

---

O‘lchamlar qo‘yish qoidalari O‘zDSt 2.307: 97 da to‘liq bayon qilingan bo‘lib, biz ularning ba’zi 
birlari bilan tanishib chiqamiz. CHizmaga qarab detalning qanday katta-kichiklikda chizilganini 
aniqlashda yordam beradigan o‘chamlar chizma o‘lchamlari deyiladi. 
O‘lchamlar o‘lcham chiziqlari va o‘lcham sonlari yordantida ko‘rsatiladi. Mashinasozlik 
chizmalarida chiziqli o‘lchamlar hamma vaqt millimetr hisobida qo‘yiladi. Lekin mm belgisi chizmada 
tushirib qoldiriladi. Burchak o‘lchamlari gradus belgilari bilan ko‘rsatiladi. Chizmaning qanday 
masshtabda chizilishidan qat’iy nazar, unga hamma vaqt o‘sha detalning haqiqiy o‘lchamlari qiymati 
qo‘yiladi. O‘lcham chiziqlari detalning konturidan unga parallel qilib 6-10 mm masofada o‘tkaziladi 
(2.1-rasmdagi 56, 76 ... o‘lchamlar). O‘lcham chiziqlari boshqa joy chiqarish chiziqlari bilan mumkin 

---

qadar kesishmasligi lozim. 
O‘lcham sonlari oicham chizig‘ining ustida mumkin qadar uning o‘rtarog‘ida yoki unga yaqinroq 
ko‘r- satilishi lozim. SHuning uchun eng avval kichikroq o‘lcham, keyin kattaroqlari qo‘yiladi (2.1- 
rasmdagi 15, 33, 94 o‘lchamlar). 
Chizmadagi vertikal o‘lcham chiziqlari listiga qo‘yilgan o‘lcham sonlarini o‘qish va ularni yozish 
qulay bo‘lishi uchun chizmani soat millari yo‘nalishida chapdan o‘ngga 90° ga burib qaraladi va 
yoziladi. 
Chizmada har bir joy o‘lchami bir marta ko‘rsatiladi. 
Detalning eng katta o‘lchamlarini: balandligi, eni va kengligini ko‘rsatuvchi o‘lchamlar gabarit 
o‘lchamlar deyiladi (2.24-rasmdagi 5, 76, 94 o’lchamlar). Gabarit o‘lchamlarni ko‘rsatuvchi o‘lcham 
chiziqlari vertikal va gorizontal chiziqlarga parallel olinadi. o‘lcham chiziqlari chiqarish chiziqlariga 
ko‘rsatkich (strelka) uchi bilan tegib turishi kerak. Ko‘rsatkichning tuzilishi ko‘rsatilgan. 2.1- rasm. 
Ko‘rsatkich kattaligi kontur chiziqlarning yo‘g‘onligiga bog‘liq bo‘lib, chizmaning hamma joyida 
u bir xil kattalikda bo‘ladi. Chiqarish chiziqlari oxirgi ko‘rsatkichdan, chizmaning katta va kichikligiga 
qarab, 1-3 mm gacha chiqib tursa kifoya, ortiqchasini o‘chirib tashlash kerak. 
2.2-rasm. 
Burchak o‘lchamlarini qo‘yish qoidalari 2.3- a rasmda berilgan. 
Shtrixlab qo‘yilgan joydagi burchak o‘lchamlari chiqarib ko‘rsatiladi. Aylana diametrining o‘l- 
chamlarini ko‘rsatishda o‘lcham soni oldiga hamma vaqt diametrni ifodalovchi shartli belgi O 
qo‘yiladi (2.3- rasm). 

---

2.3- rasm. 
Radiuslarning o‘lchamlarini ko‘rsatuvchi o‘lcham soni oldiga hamma vaqt radius belgisi R yoziladi 
(2.3-b rasm). 2.3- rasmdagi aylana va radius o‘lchamlariga e’tibor bering. Chizmadagi kvadrat teshik 
yoki kvadratli chiqiq (bo‘rtiq) o‘lcham soni oldiga kvadrat belgisi qo‘yiladi. 
Detalda bir xil element, ya’ni aylanali silindrik teshik ko‘p marta takrorlansa va uiarning diametr 
oichamlari bir xil bo‘lsa, hammasi uchun bitta o‘lcham bitta teshikka qo‘yilib, uning nechtaligi son 
bilan yozib ko‘rsatiladi (2.1- rasmdagi 3 tesh. 6 o‘lchamga qarang). 
Aylana chizmada to‘liq tasvirlanmasa, ya’ni yarmidan ortiqroq chizilsa ham diametrning o‘lcham 
chizig‘i uzib chiziladi, lekin aylana diametrining o‘lcham soni to‘liq ko‘rsatiladi. Agar o‘lcham sonini, 
ya’ni, aylana diametrining qiymatini yozish uchun joy etarli bo‘lmasa, bu sonni chiqarib yozish 
mumkin. Agar aylana diametri 12 mm dan kichik bo‘lsa, o‘lcham chiziq ko‘rsatkichlarini aylana 
tashqarisiga qo‘yish mumkin (2.3- b rasmdagi 0 5). Agar radiuslarning o‘lchamlari 5 mm dan kichik 
bo‘lsa, o‘lcham chizig‘i nayzasini 2.26- c chizmadagidek (RS) yoy tashqarisiga qo‘yish tavsiya etiladi. 
Chiqarish chiziqlari va ko‘rinarli kontur chiziqlari orasidagi joy o‘lcham sonini yozish uchun etarli 
bo‘lmasa, o‘lcham chizig‘ini va ulardagi ko‘rsatkichlarni qo‘yish mumkin. O‘lcham chizig‘idagi 
ko‘rsatkichlarni qo‘yish uchun joy etarli bo‘lmagan hollarda chiqarish chizig‘idagi ba’zi 
ko‘rsatkichlarni nuqta yoki shtrix bilan almashtirish mumkin 
O‘zaro perpendikulyar bo‘lgan ikki tekislik bir—biri bilan kesishib fazoni to‘rt qismga - 
kvadrantlarga (choraklarga) bo‘ladi.Fazoda gorizontal vaziyatda joylashgan (3.1-rasm) H tekislik 
gorizontal proeksiyalar tekisligi, vertikal joylashgan V tekislik frontal proeksiyalari tekisligi deb 
ataladi. H va V proeksiyalar tekisliklari o‘zaro kesishgan Ox chizig‘i proeksiyalar o‘qi deyiladi. 
Proeksiyalar tekisliklari sistemasining bunday fazoviy modelida turli geometrik shakllar, 
shuningdek, detallar, mashina va inshootlarni joylashtirib, so‘ngra ularning chizmalarini yasash katta 
noqulayliklar tug‘diradi va zaruriyati ham bo‘lmaydi. Tekisliklarning 
Konstruktorlik hujjatlarini bajarishda bu bir tekislikka joylashtirilgan (jipslashtirilgan) tekis 
tasvirlaridan foydalaniladi. Shu maqsadda H gorizontal proeksiyalar tekisligini Ox proeksiyalar o‘qi 
atrofida aylantirib, V tekislik bilan ustma-ust tushirib jipslashtiriladi (3.2-rasm). Natijada, H va V 
tekisliklarda bajarilgan barcha yasashlar asosiy chizma tekisligi sifatida qabul qilingan V frontal 
proeksiyalar tekisligiga joylashtiriladi. Bunda nuqta yoki geometrik shaklning bitta tekislikda 
joylashtirilgan ikki - gorizontal va frontal tasvirlari - Monj chizmasi (yoki kompleks chizma) hosil 
qilinadi. 
Amalda geometrik shakllarning to‘g‘ri burchakli proeksiyalarini yasashda asosan proeksiyalar 
o‘qlaridan foydalaniladi. Shuning uchun chizmada proeksiyalar tekisliklarining konturini tasvirlash 
shart emas (3.3-rasm). 
3.1-rasm 3.2-rasm 3.3-rasm 
Nuqta yoki geometrik shakl fazoning turli choraklarida joylashuvi mumkin. Quyida I-IV 
choraklarda joylashgan nuqtalarini ko‘rib chiqamiz.