Chorvachilik va veterinariya meditsinasi” kafedrasi. “Baliqlar biologiyasi” fani bo’yicha Amaliy mashg‘ulotlari uchun uslubiy ko‘rsatma Bilim soxasi -800 000- «Qishloq, o‘rmon, baliq xo‘jaligi va vetenariya»

8-Mavzu: O’txo’r baliqlar ikrasini olish, inkubatsiya qilish, chavoqlarini parvarishlash usullari


Darsning maqsadi: O’txo’r oq amur, oq do’ngpeshona baliqlarni tabiiy va sun’iy urchitish usullarini o’rganish.
Kerakli jixozlar: tarqatma materiallar, videofilmlar.

Ok amur xovuz balikchilik xujaligining xamda kul balikchiligining asosiy ob’ekti xisoblanadi. Ok amurning ozukasi usimlik xisoblanadi. Xitoylik balikshunos mutaxasislarningmalumotlariga qaraganda uning ozukasi ut, kamish, lux, rdest, urut, kamdan kam mayda badiklar, xasharot lichinkalari va xasharotlar xisoblanadi. Tut ipak kurtini xam yaxshi iste’mol kiladi. Ok amur 5-7 yoshda volga etadi. Serpushtligi ancha yukori, adabdyotlarda 100 mnngdan to 1,0 milliongacha uvildirik kursatilgan.Tuxtagansuvdakupaymaydi,u nerestilitsalarga nisbatan nixoyatda talabchan, pelogik uvildirik kuyuvchi, suv okimi kuchli, suv xarorati 20-25°S bilan kupayish faoliyati boglik uvildiriklari yopishqoq emas, pelogikoz-moz suvdan og’ir, kuyilgan uvildirik katgaligi 2,5 mm, otalangandan sung shishadi 5-6 mm buladi. Suv xarorati 26-30°S, oradan 32-40 soat utishi bilan uvildirikdan chavoklar chiqadi. Oltinchi kundan boshlab sariklik xaltasi tulik suriladi 15 chi kundan sung mustakil xayot kechirishga utadi. Bu davrda balikchalar asosan plankton (fito va zoo) bilan oziklanadi. Oradan 1 oy utishi bilan uzunligi 2,0-2,5sm bulishi bilan yumshok suv utlarn bilan oziklanishga utadi.

Ok dungpeshona (Hypophtbalmisbthys molitrix valensinnes) karpsimonlar oilasiga tegishli bulib kimmatli ov baligi xisoblanadi. Ta’mli bulib ancha seryog’, urtacha yoglilik darajasi 8-13% 15-30 keladigan zotlarda yog to 23,5% buladi. eng seryog baliklardan biri og’iz boshning yukori kismida joylashgan. Ok dungpeshona fitoplankton bilan, targil dungpeshona esa zooplankton bilan oziklanadi.Jinsiy jixatdan 5-6 yoshga voyaga etadi. Serpushtligi 467-600 ming uvildirik, xitoylik mutaxasislarnpng fikricha dungpeshonaning nerestilishasi kumlok bistoilar, suv okimiga karama-karshi xarakat kiladi va yozda kupayadi. Dungpeshona xuddi ok amur singari okar suvlarga uvildiriqquyadi, suv okimi 4-6 kmxs bulgan taqdirda uvildirik quyadi. Tuxtagan suvlarda uvildirik kuymaydi. Tuxum ko’yish uchun daryolarning tezokar kismlariga kutarilishi kerak.Dung peshonaning usishi ozukaga bog’lik uning ozukasi diatom, yashil suv utlari xisoblanadi. Ikki yoshli zotlar yiliga urtacha 400-500 g usadi. Xovuz balikchilik xujaliklarida asosan balik jinsiy maxsulotlarini xavo va suv xaroratnndng urtacha sutkalik kursatkichi stabil bulishi bilan olishni boshlaydilar. Xususan suv xarorati 18-20°S dan past bulmasligi kerak. Bu ish respubyaikamizda may oyning boshlariga to’g’ri keladi keladi. Nasl beradigan baliklarii nerest xaroratda uzok saklash xam fiziologik jixatlan uvildiriklarni uta etilishiga olib keladi, SHuninguchun xam nasldor baliklardan jinsiy maxsulot olish ishlarini kiska muddatda 25-30 kun ichidatugatish maksadga muvofik.
Balikchilik texnalogiyasiga muvofik jinsiy maxsulot olish ishlarini ok dungpeshonadan boshlaydilar. Xovuz xujaliklarida 100-150 g 5-6 yoshli etilgan ota-ona zotlar bulishi kerak.Tashki ko’rinishiga qarab urg’ochi (ona) baliklarni uch guruxga bulinadi. erkak zotlar, urgochi zotlardan kuydagi belgilar bilan fark kiladi, kukrak suzgichlarida tikanaklarning mavjudligi, uning ichki yuzasida ancha utkir bo’ladi. Tikanaklarning utkirligi ok chipor dungpeshonada yakkol kuzga tashlanadi. CHipor erkak dungpeshonada bu tikanaklar unchalik utkir bulmaydi. Ok amurda bu tikanaklar juda xam kichik buladi. SHu belgilarga karab ajratiladi.Ota-ona nasldor zotlarni nerestgacha bulgan xovuzlarga utkaziladi. Xovuz suvi tezda kuyiladigan, chukurligi 1,5-2m keladigan, engilgina ovlanadigan xovuz tanlanadi. Balik saklanadiganlarning soni 1000 dona/gektariga tig’izlikda. Ona baliqlarning uvildirigi IV- rivojlanish stadiasiga bulganda taxminiy gipofizar in’eksiya uchun olinadi. Xisob-kitob kuydagicha buladi, ogirligi 5-7kg keladigan ona baliqga Zmg kuruk gipofiz, agarda ogirligi 10-13kg keladigan ona bapiqlar uchun 5-6mg gipofiz preparati xisobga olinadi. Taxminiy in’eksiyadan bir sutka utish bilan, ona baliqning xar 1 kg massasi uchun 3- 6mg preparat ruxsat beriladigan in’eksiya uchun muljallanadi va ona balik xam in’eksiya kilinatsi. Ogirligi 5-7kg keladigan ota baliklaruchun 10-12mg gipofiz pereparati ishlatish tavsiya beriladi.. Gipofiz pereparatiii suvli suspenziyasini tayyorlash albatta ineksiyadan oldin tayyorlanadi. Kuruk gipofizni fasforli xovonchada ustalik bilan maydalanaladi. Xovoncha dastasi bilan ezib, sungra bir necha tomchi suv quyiladi, kuyiltiriladi. Toki kuyuk xamirsimon massa xosil bulgunga kadar. SHu Massafiziologik eritma kushiladi. 0,5- 1,0ml xisobiga taxminiy mikdor, xakikiy in’eksiya uchuy 1-2 ml kushiladi va aralashtiriladi.Gipofiz suspenziyasi birdaniga bir necha ota-ona baliklar uchun tayyorlanadi. Tayyorlanganini maxsus shprits yordamida balikning orka tomoniga orka suzgichini muskul ichiga yuboriladi. Nina bosh tomonga karab YUnaltiradi. Nina tangacha ostidan kiritiladi. Ota-ona baliq bu vaktda brizentli zambidda buladi. Baliq tanasidan nina tortib olingandan sung, barmok bilan jaroxat joyi bosiladi. Kon bilan gipofiz suyelenziyasi chikib ketmasligi uchun engilgina massaj kilinadi. Ona baliqni in’eksiya kilingandan keyin 2-3 sutka utishi bilan to in’eksiya kilgunga kadar bir soat oldin ota balik in’eksiya kilinadi.Ota-ona balikni in’eksiyalash uchun shunday vakt tanlanadiki suv karoradi -20-22°S past bulmasligi ona balikni etilishi va otalantirish ishi sutkaning erug’ paytiga tug’ri kelsin. Birinchi in’eksiyani soat 18-ga kadar utkaziladi. Ikkinchi yoki xakikiy in’eksiya shundan keyin yoki biroz keyinrok utkaziladi. Agarda birdaniga xavo sovub kolsa ikkinchi in’eksiya ergalabga koldiriladi. Xavo xarorati 20-22°S bulgunga kadar kutiladi. Ineksiyadan sung ota va ona baliklarni sadoklarga saklanadi. Gipofizar ineksiyadan sung ona balikni etishishi suv xaroratiga bog’lik va suv xarorati 23-25°S da 9-11, 26-28°S da 7-10 soatdan keyin etilishi kuzatiladi.
Xakikiy in’eshiyadan sung 6-9 soat utishi bilan ona balikni tez-tez tekshirilib turiladi. Bu vakt oralig’i yoki interval suv xarorati bilan tekshiriladi, shu vaqt ichida erkak balik etilishi tekshiriladi. erkak jinsiy maxsulotini, xar bir zotdan aloxida probirkaga olinadi. Bu ish uvildirik olgunga kadar 30-60 min oldin bajariladi. Lekin tayyor erkak jinsiy maxsulotini ota balikdan tugridan tugri uvildirik ustiga kuyish xam mumkin. Buning uchun erkak balik yaxshilab artiladi, erkak jinsiy maxsulotiga suv tomchilari kushilmasligi uchun, probirkaga olingan spermani termosga saklash tavsiya beriladi, muz ustiga 6-12 soatgacha quyiladi. Turli xil erkak baliklarning jinsiy maxsulotlarining sifati bir xil bulmaydi. erkak jinsiy maxsulotining sifatlisi ok rangda va smetanaga uxshash kuyuk buladi. etilgan urgochi baliklarni sadokdan olib darxol baliqni orkaga aylantirib, jinsiy teshigi barmok bilan bosib saklanadi, uvildiriklar chikib ketmasligi uchun va balikni soya joyga yoki ayvon tagiga keltiriladi. Ona balik doka bilan yaxshilab artiladi, shillik moddalardan tozalanadi, suv tomchilari kolmaslik uchun. Sungra uvidirikni toza emallangan togoraga olinadi. Uvildiriklar togoraning bir chetidan okib tushsin. Bosim bilan togoraga urilmasligi kerak. Xar bir ona balikdan olingan uvildirik mikdorini togora bilan ulchanadi, sungra togora ogirligi chikariladi. Bir g yoki bir ml otalanmagan usimlikxur baliklarning uvildirigi ok amurdan 800-1000 dona ok dungpeshana uvildirigi 900-1200dona, chipor dungpeshanada 600- 800dona uvildirik buladi. Usimlikxur baliklarning serpushtligi bir necha unmingdan to 2,0milliongacha buladi. Lekin balikchilik soxasidagi xisob kitoblarga kura yoshi 5-6 og’irligi 6-7kg keladigan ona baliliklar uchun urtacha ishchi serpushtlik 500ming deb xisoblangan. Bir litr uvildirik uchun 5ml sperma etarli buladi. Ota balik spermasi uvildirik ustiga kuyilgandan keyin tovuk pati bilan asta-asta aralashtiriladi, kam-kam suv kushadilar va sekinlik bilan uvildirik yaxshilab kushiladi. Bu vaktda uvildiriklarni otalanishi sodir buladi. Oradan bir ikki minut utishi bilan toza suv kushiladi va u tukiladi, bu ish 2-3 marotaba takrorlanadi. Bir necha minut ichida uvildirik shilliklik kobikdan tozalanadi, yana ortikcha narsalardan tangacha va boshkadardan yaxshilab tozalanadi. Suvli shlangni sekin suv okimini togora devoridan kutariladi, uvildiriklar okib ketmasligi uchun. Otalanishndan sung uvildiriklarni tulik shishib ketishnni kutmasdan 5-10min utgandan sung otalangan uvildiriklarni inkubatsion apparatga kuyiladi. Agar iloji bulsa xar bir turga tegishli bulgan uvildiriqni aloxida in’kubatsion apparatga joylashtirilgani lozim. Apparatda uvildirik kattalashadi, uvildirik katgaligi 1,0-1,2 mm bulib otalangandan sung 5mm gacha kattalashadi. Standart Veys inkubatsnon apparatni xajmi 8 l bulib 50ming uvildirik sig’adi. Veys apparatining bu xususiyati xisobga olib uni usimlikxur baliklarning serpushtligi yukori darajada bulganligi sababli bu apparatni ishlatish xam efektli xisoblanadi.
Otalanish foizini aniklashda Vogorov xisoblash kamerasidan foydalansa buladi, Agar uvildiriklar sifatli va talab darajasida bulsa otalanish kursatkichi 90% dan kam bulmaydi.
Inkubatsiya davrida xam uvildnriklarni nobud bulishi kuzatiladi. Agar suv xarorati 17°s gacha pasaysa. Uvildiriklarning nobud bulish foizi ancha oshadi va nogiron embrionlar xam kupayadi, Uvildnriklar sifatiga ota ona baliqlarni kishda kanday sharoitda saklash xam ta’sir etadi yoki nerestdan oldin kanday bokilganligiga xam boglik.