Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Ishqiy-romanik dostonlarda sof m uhabbatni kuylash, intim sevgi 
sarguzashtlarini tasvirlashga alohida e ’tib o r beriladi. U larda b ir 
to m on dan , sevgi yo‘lidagi achchiq qismat, iztirob, ruhiy dram alar 
yorqin gavdalantirilsa, ikkinchidan, shu achchiq qism at tasvirida 
a d o la tli tu rm u sh g a in tilis h , se v is h g a n la rn in g o x ir-o q ib a td a
qovushishlari va yorqin kelajakka ishonch yog‘du sochib turadi.
Bu jihatdan «Kuntug‘mish» dostoni xarakterlidir. U nda zulm va

---

zo ‘rlik bilan bir-biridan ajratilgan oshiq-m a’shuqlar taqdiri, adolatsiz 
zam on to ‘fonida ota-onasidan va bir-biridan ajralib qolgan egizaklar 
taqdiri tu rli-tu m an ijtimoiy hodisalar fonida nihoyatda aniq va real 
tasvirlangan. Misralaming rang-barang tovlanishi, qofiyalaming xilma- 
xil va nihoyatda boyligi, bandlarning turli-tum an vaznlarda mohirlik 
b ilan o ‘rin alm ash tirilish i. asosiy m a ’n o n i tash uv chi ch iroy li 
radiflaming m o‘l-ko'lligi kabilar uning badiiy barkamolligini ko‘rsatib 
turibdi. D ostonda vafo va sadoqat, oila va erkin m uhabbat, bolalar 
va o ta -o n a la rn in g burchi haqidagi xalqim izning orzu -um idlari, 
ideallari o ‘zining yorqin ifodasini topgan.
M aishiy-romanik dostonlarda realistik holatlar, mavjud tuzum dan 
ijtim oiy norozilik kayfiyatlari, maishiy turm ush bilan bog‘liq turli- 
tu m a n tafsilotlarni batafsil tasvirlash yetakchilik qiladi. Bunday 
dostonlar sujeti feodalizm sharoitida 
0‘zining real zaminiga ega edi. 
M asalan, «Qironxon» («Sohibqiron») dostonida realistik holatlar 
fantastik voqea va hodisalar bilan uyg‘un bir holatda tasvirlanadi. 
Farzandsizlik tufayli chekilgan oh-u zorlar, kundoshlarning mol- 
dunyo uchu n h a r qanday yaram asliklardan qaytmasliklari, hatto 
o ‘zlarining g‘arazli niyatlarining am alga oshishi uchun begunoh 
g o ‘d ak larn i h a m o ‘ldirishga tayyor turganliklari, h u k m d o m in g
adolatsiz hukm i, B o4ako‘zning zindonda tortgan azoblari, Xudoyqul 
podachining maishiy turm ush sharoiti qanchalik real b o ‘yoqlarda 
ko‘rsatilgan b o ‘lsa, ch o ‘lga uloqtirilgan egizaklar — Q ironxon va 
Q orasochlam ing taqdiri, sarguzashtlari, Qironxonning o ‘zga yurtlaiga 
qilgan safarlari shunchalik fantastik qobiqda, sehrli ertaklarga xos 
ta rz d a b erilg an. Bu xil d o sto n la rd a xalqim iz va b axsh ilam in g
dem okratik qarashlari yanada yorqinroq aks etgan.
R om anik eposning yana bir ichki turini kitobiy dostonlar tashkil 
etadi. Bu o ‘rinda «kitobiy» atam asi nihoyatda shartli b o ‘lib, ular 
h am aslida og‘zaki kuylangan va bizgacha og‘zaki ravishda yetib 
kelgan d o sto n lard ir. Asoslarigina yozm a adabiy m anbaga borib 
taqaladigan bunday dostonlarni xalq baxshilari shundayligicha olmay, 
balki ularn i jo n li og‘zaki epik a n ’analarga to ‘la bo‘ysundirdilar. 
B osh qacha ay tg an d a, kitobiylik, asosan, bunday d o sto nlam ing
m anbayidadir, ijro va poctika clem entlarini esa, epik ijodiyotning 
og‘zaki a n ’analarsiz tasaw u r qilish m um kin emas.
M um toz sh e ’riyat n uniinalarining baxshilar tom onidan folklorga 
xos ravishda qayta ishlanishi n.Uijasida yuzaga kelgan yoki yaratilishi

---

jihatidan yozma adabiy manbaga ega b o ig a n . shuningdek, bevosita 
yozma adabiyot ta ’sirida yaratilgan asarlar kitobiy dostonlar deb 
yuritiladi. Kitobiy dostonlar unga asos bo'lgan manbaning xarakteriga 
qarab, rom anik yoki qahram onlik dostonlari xususiyatlarini o ‘zida 
muayyan darajada saqlagan b o ‘lishi m um kin. Ularda sof folklor 
dostonlari uchun xarakterli b o ‘Igan qahram onona jasorat, jang-u 
jadallardagi jangovarlik nihoyatda sust berilgan, asosiy o‘rinni ijtimoiy 
va oilaviy hayotning shart-sharoitlari bilangina kelisha olmagan zavqli, 
ko'tarinki muhabbat mavzusining tasviri egallaydi.
Kitobiy dostonlaming bir guruhi m um toz adabiyot nam unalarining 
baxshilar tom onidan qayta ishlanishi natijasida yuzaga kelgan. Masalan, 
«Farhod va Shirin», «Layli va M ajnun», «Bahrom va Gulandom» 
Alisher Navoiy dostonlari, «Yusuf va Zulayho» Shu sujetdagi forsiy 
va turkiy asarlar, «Rustami Doston», «Varqa bilan Gulshoh», «Vomiq 
bilan Uzro» forschadan ozarbayjonchaga qilingan taijim alar asosida 
yaratilgan. Kitobiy dostonlar orasida yana shunday nam unalar borki, 
ularning yaratilishida asos bo‘lgan manbani topish qiyin. Ammo asaming 
mavzusi, uslubi, tasvir mohiyati kitobiy manbaga asoslanganligi va 
yozma adabiyotga yaqin turganligini aniq ko‘rsatadi. «Sanobar», 
«Zevarxon» kabi dostonlar shunday asarlardan hisoblanadi.
Xorazm dostonchiligida, shuningdek, «Malikayi Dilorom», «Tohir 
va Zuhra» kabi bir qancha dostonlarda og‘zaki va yozma adabiyotning 
juda murakkab ko'rinishlariga, turli-tum an adabiy an’analaming o ‘ziga 
xos ravishda chatishib ketganligiga duch kelamiz.
K itobiy d ostonlarda q a h ra m o n larn in g sevgi k echinm alariga 
alo hid a e ’tib o r beriladi. Q ah ram o n y o r uchun ajoyib-g‘aroyib 
sarguzashtlarni boshidan kechiradi, o ‘z ahvolidan fig‘on chekadi, 
uzun monologlarda hijron azobidan zorlanadi, g‘ayritabiiy kuchlarga 
yolvoradi, ya'ni qahram on kechinm alari b a'zan diniy, b a’zan o ‘ta 
sentim ental mohiyat kasb etadi.