Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

A ytim -o lq ish la r erkalovchi motivdagi rasm -rusum q o ‘shiqlari 
b o ‘lib, aksariyati, asosan, bolalarning beshik davriga oid turli-tum an 
m arosim larda ijro etiladi: chaqaloq besh va to ‘qqiz kunga to ‘lganda, 
ilk bo r c h o ‘miltirilganda, beshikka birinchi marta va har gal bog‘lanib, 
y a n a o c h ib o lin g a n d a , ilk b o r o ta -o n a s i va q a rin d o sh la rig a
tanishtirilganda, ilk tishi yorilganida, birinchi marta mustaqil o‘tirganida, 
oyoq bosganida, toy-toylaganida, yangi kiyim kiygizilganda, ilk bor

---

ovqatlantirilganda, qizaloq sochini ilk bor yuvib-taraganda, tirnog‘i 
ilk bor olinganda, o‘g‘il bolaning sochi birinchi m arta qirqilganda, 
bola sh a ’niga isiriq tutatilganda, xullas, shunday rasm -rusum larning 
har biri mazmuniga yarasha aytim-olqishlar mavjud. Bulaming m a’lum 
qismi ijtimoiy taraqqiyot tufayli so‘na boshlagan b o ‘lsa-da. m a’lum 
qismi xalq a n ’analarining poetik uzvi sifatida ham on yashamoqda, 
aytaylik, bolalaming yangi kiyim kiyishiga oid aytim -olqish ijtimoiy 
m unosabatlardagi o ‘zgarishlar ta ’sirida transform atsiyaga uchrab, 
tu g‘ilgan kunini nishonlash jarayonida bolaga yangi kiyim kiydirish 
qutloviga aylangan:
San bir yillik, 
Yana: Yoqasi moyli b o ‘lsin,
M an ming yillik. 
Etagi loyli b o ‘lsin.
Kiya-kiya to ‘zdiraylik, 
Mayli bir yilda to ‘zsin,
D ugonalarim dan o ‘zdiraylik. 
0 ‘zi-chi, ming yil kulsin.
Bu xildagi aytim-olqishlar ijrosidagi o ‘ziga xoslik shundaki, ulami 
aw al bolaga kiyim kiydiradigan kishining o ‘zi aytib, so‘ngra o ‘sha 
boladan takrorlash talab qilinadi. Yangi kiyim kiyayotgan bola shu 
talabga muvofiq takror ijro etadi.
Erkalama
va 
ovutmachoqlar
ham
suyish qo'shiqlarining
bir- 
biridan farq qiluvchi janrlari sanaladi. 
Ovutmachoqlar
kichkintoylar 
g‘ashlanganda, baqirib-chaqirib yig‘laganda, betoqatligi oshganda 
ovutish zaruriyatining ehtiyojga aylanishi oqibatida yuzaga kelsa, 
erkalamalar uchun esa kayfiyatning ko‘tarinkiligi m uhim rol o ‘ynaydi. 
Erkalamalar 
mehr xurujidan tug‘iluvchi badihalardir. Ovutmachoqlar 
vaziyat taqozosi tufayli ehtiyojga aylansa, erkalam alar 
kayfiyat 
ta q o zo si tufayli ehtiyojga ay lan ad i. O v u tm a ch o q lard a ijrochi 
kayfiyatining qay holatdaligi aham iyatsiz. Erkalam alarda ijrochi 
kayfiyatining xushligi, ko‘tarinkiligi m uhim ; xafalikda, ehtiroslar 
sovugan paytda bolani erkalash mayli tug‘ilmaydi. Bolani erkalash 
uchun kayfiyat behad chog‘ bo‘lm og‘i shart. Ekstaz holat erkalamalar 
ja n r tabiatini belgilovchi yetakchi xususiyatdir. Erkalam alarning 
a k s a riy a ti «О.... shugina» y o k i t o ‘p p a - to ‘g ‘ri « S hu g in a» va 
«Shuginagina» so‘zlari bilan boshlanib, ko‘pincha 4 yoki 6, ayrim 
hollardagina 
10 va undan ortiq satrdan iborat b o ‘ladi. Bunday 
cheklanishning asosiy sababi — m ehr xurujining ch o ‘ziluvchanlik 
darajasiga, aniqrog‘i, uzoq cho‘zila olmasligidan iborat psixologik holat 
bilan bog‘liq. Chunki m ehr xuruji soniyaviy b o ‘lib, tezda pasayishi 
tabiiy. Binobarin, erkalama hajm an m ehr xurujining nechog'lik kuch

---

va c h o ‘ziluvchanlikda nam oyon b o ‘lishi oqibatidir.
E r k a l a m a l a r  x a lq n in g o ‘z fa rz a n d la rig a b e q iy o s m e h r
tovlanishlarini aks ettiradi. U larda xalqimizning bolaparvar siymosi 
nurlanib turadi:
О . . . shugina, shuginagina,
M unchagina, tunchagina,
K unchagina, shunchagina,
Y ashnab turgan g‘unchagina.
M ehr xuruji ona qalbini tu g ‘yonga keltirganidan u shu so‘zlar 
tizimi ritmida arzandasini ardoqlash, erkalash ohangini chuqur tuygan. 
E rk alam alard a «-gina», «-ginagina» q o ‘shim chalari faol, ularda 
kichraytirishdan ko‘ra erkalash m a’nosi bokrtibroq tovlanadi.
Erkalam alam ing «Ha, lo ‘tti-lo ‘tti», «Ha, do‘rsa, d o ‘rsa, d o ‘rsa», 
«Ha, kishta-kishta, kishta» singari taqlidiy va so‘qma so‘zlar tizim idan 
to 'q ilg an a n ’anaviy satrlar bilan boshlanuvchi butun b ir turkum i 
borki, faqat 2-3 yashar bolalarga m o‘ljallangan. Buning sababi — 
shu yoshdagi bolalar vaznining yengilligi, binobarin. u lam i havolata- 
havolata, k o ‘ta rib -tu sh irish o ‘ngg‘ay. Erkalam a h am xuddi shu 
harakat ravishiga m utanosib ohangda shovqin solinib aytiladi:
H a, d o ‘rsa-d o‘rsa, do‘rsa...
Otasi bozorga borsa,
G o ‘sht-u birinch keltirsa,
Onasi pazanda bo‘lsa,
Bolasi xo‘randa b o ‘isa...
Erkalam alarda kichkintoylar kelajagiga daxldor orzulam i kuylash- 
yetakchi m otivdir. Ular, asosan, yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarga 
a y tils a - d a , a slid a b o la la m i e rk a la sh ja ra y o n i 11 -13 y o sh g a 
to ‘lganlarigacha va hatto undan keyin ham davom etishi m um kin. 
Biroq bu davrda erkalash poetik shaklda kechmay, m aqtash, xatti- 
harakatni m a ’qullash va unga minnatdorchilik izhoridan iborat obrazli 
iboralar («Yasha!», «Balli!», «Ofarin!», «Rahmat!» va h.k.) vositasida 
amalga oshadi. U m um an, erkalamalar bolalardasam im iyliktuyg‘usmi 
tarbiyalaydi.