Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

hukm lagichlar h am o n
yashamoqda.
M ohiyatan tabiat hodisalari bilan bog‘liq b o ‘lib, ibtidoiy animistik 
qarashlar zam irida vujudga kelgan va yagona vazifadoshlik kasb etgan

---

h o lda shakllangan bolalam ing m avsum - m arosim q o ‘shiqlari 
yalinchoqlar hisoblanadi. Davrlar o ‘tishi bilan anim istik e'tiqod ham 
so‘na borgan. natijada unga daxldor m arosim ham so'ngan. Biroq 
m arosim ga oid ayrim q o ‘sh iq la r, in c h u n in , q u y o sh ga, oyga, 
kam alakka. yulduzlarga, sham olga, yom g‘irga va boshqa tabiat 
hodisalariga yalinishdan iborat anim istik mohiyatini yo‘qotgan holda 
bolalar repertuariga o ‘tib, goh rudim ent holida, goh transformatsiyaga 
uchragan holda yashay boshlagan. Bolalar repertuarida g‘oyat keng 
tarqalgan va xilm a-xil variantlarga ega «Oftob chiqdi olamga» 
yalinchog‘i bu jihatdan e'tiborga loyiq. U qish oxirlab, quyosh bulutni 
yorib ko‘ringan chog‘larda ijro etiladi. Bolalar quyoshni ko‘rishIari 
zahoti qator tizilishib, sakrab-sakrab birgalikda kuylashganlar:
Oftob chiqdi olamga,
Yugurib bordim xolamga.
Xolam: - Ana yer, - dedi,
Borib o ‘tin ter. — dedi.
0 ‘tin terdim bir quchoq.
Non yopdi o ‘ch o q -o ‘choq.
Menga berdi elakday,
0 ‘ziga oldi gilakday.
Otib urdim eshikka,
Boshim tegdi teshikka.
Y alinchoqning quyosh ko‘ringanda unga tikilib kuylanishida 
ajdodlarm izning quyoshga siglinishdan iborat qadim iy anim istik 
e’tiqodining tarixiy ildizini fahmlash qiyin emas. Gerodot ma'lumoticha, 
qadimgi massagetlar eng cho p qirotni qurbon qilib, quyosh chiqishini 
kutganlar va unga sig‘inish marosimini uyushtirganlar. To'm arisning 
quyosh nomi bilan qasamyod qilishida ham shu e ’tiqodga ishora 
qilinayotgani ayonlashadi. Shu e’tiqodning so‘nishi tufayli marosim 
ham yo‘qolgan, davrlar o‘tishi bilan bolalar qishki o‘yinida kuylanadigan 
yalinchoq shaklida saqlanib qolgan. Biroq endi animistik mohiyatini 
ham yo‘qotgan, unda yetimlik shikoyati motivini ifodalash real tus 
olgan. Bunda qishning shafqatsizligi o ‘gaylik mohiyatini ochuvchi 
ijtimoiy parallellizmni yuzaga keltirgan.
Hukmlagichlar ham qadimgi ajdodlarimzning totemistik e’tiqodlariga 
daxldor marosim qo‘shiqlarining davrlar o‘tishi bilan ijtimoiy-siyosiy 
taraqqiyot ta’sirida transformatsiyaga uchrab, asta-sekin bolalar repertuariga 
o‘tib, bolalarcha mushohadakorlik asosida qaytadan sayqallanib, yangi

---

motivlar, yangi obrazlar hisobiga to ‘lishib, ularning mavsum-marosim 
poeziyasida barqarorlashgan namunalari sanaladi. Totemistik e’tiqod 
qoldiqlari bolalaming hasharotlarga munosabatiga daxldor hukmlagichlarida 
ravshanroq ko‘rinadi. C hunonchi, bolalar orasida beshiktervatami 
ko‘rganda uning vositasida fol ochish an’anasi mavjud:
Beshiktervatar, beshiktervatar, 
,
Salim a xolam nim a tu g‘adi?
Beshiktervatar o‘ng oyog‘ini ko‘tarsa, o ‘g‘il, chap oyog‘ini ko‘tarsa, 
qiz tu g ‘ilishiga yo‘yishadi.
Erta pishar xalili uzum xol tashlaganda xonqizi, tillaqo‘ng‘iz 
hasharotlari ko‘payadi. Bolalar orasida Xalilipazak, Hasanak nomlari 
b ilan h am yuritiladigan xonqizi sirtida nuqtasim on oq xolchalar 
! 
borligidan unga xol deb h am murojaat qilinadi:
Xol, xol, xol,
O tang o ‘ldi,
O nang o ‘ldi,
Borib xabar 
Olmaysanmi?
Rivoyatga ko‘ra, xonqizi aslida podsho qizi b o ‘lgan-u, qashshoq 
c h o ‘p onni sevganidan g‘azablangan otasi uni: «Iloyi qumursqaga 
aylan!» deya q a rg ‘ag an em ish . Q arg 'ish tu tib . u h ash aro tg a 
aylanganm ish. Xonqizi deyilishi shundan qolganmish. Tillaqo‘ng‘iz, 
kaltakesak, chum oli, ilonga m urojaat tarzidagi hukm lagichlarda 
totem istik qarashlar saqlangan. Qarg‘a, m usicha, bedana, to ‘rg‘ay, 
q ald irg ‘och, laylak va b o sh qa qushlarga oid hukm lagichlarning 
m a 'lu m qismida totem izm ta ’siri b ir qadar sezilsa-da, taqlidiy so‘zlar 
faolligida to ‘qilgan qism ida bu ta ’sir tam om an so‘ngan. Taqlidiy 
s o ‘zlar hukm lagichlarda asosiy poetik yuklamani bajaradi:
— Qurvaqajon, vaq-vaqa,
K.o‘zing nega bundaqa?
— Bugun o ‘sma q o ‘ym adim ,
Shuning uchun shundaqa.
Taqlidiy so‘zlar yordamida yaratilgan hukmlagichlarning ko‘pchiligi 
to tem izm aqidalaridan xoli b o ‘lib, bevosita bolalar dunyoqarashini, 
voqelikka hayratom uz m unosabatlarini, idrok va zavqlaridagi o‘ziga 
xosliklam i aks ettiradi.
U m u m a n , y alin c h o q la r b o lalam in g tab iat bilan yuzm a-yuz 
m uloqotda b o ‘lishlariga y o ‘l ochgan bo‘lsa, hukm lagichlar hayvonot

---

olam i bilan m unosabatlarini ta ’m inlagan, shu asosda bolalarda 
hayotsevarlik fazilatlarini shakllantiruvchi ekologik va estetik-axloqiy 
sh u u r tarbiyalangan.
K .I.C hukovskiy yozganidek, k a tta la r «so‘z lar, tilsh u n o slik
formulalari» vositasida fikrlashsa, bolalar aksaran «narsalar, olamning 
k o ‘rim li predmetlari» vositasida fikr yuritadi. «U larning fikri ilk 
bosqichda nuqul aniq obrazlar bilangina bog‘liq b o ‘ladi». Bevosita 
bolalam ing o ‘z og‘zaki ijodiyotiga mansub q o ‘shiqlar va o ‘yinlar 
a n a shu fazilatlari bilan ajralib tu rad i. U lar b o la lar kundalik 
turniushining asosini tashkil etgan holda ularning m a'naviy olamini 
h a m butun murakkabligi bilan aks ettiradi.
Bolalar ilk qo‘shig‘ini 2-5 yasharliklaridayoq to ‘qishadi. Harakatga 
o m u x ta zavqdan jilolangan bu q o ‘shiqlar