Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I
|
|
qofiyadosh laqablar
va tegishmachoqlar qatorida satirik o ‘ti yarqirab tuigan masxaralamalaming ko‘pligi buning yorqin dalilidir. Tegishmachoqlar qofiyadosh laqablardan o bsib chiqib, bolalaming bir-birlariga va kattalarga hazilkashliklari, tegishishlaridan tug‘iladigan goh mutoyibali, goh mulozamatli, goh mazaxli yumoristik badihalar hisoblanadi. Ulardagi yumoristik zavq oniydir. Shu sababli, aksariyati ikki, uch, to lrt, besh, olti va sakkiz satr atrofida. Bunday kompozitsion ixch am lig i-y u m o ristik zavqning lahzaviyligi, uzoqqa c h o ‘zila olmasligi, samimiyligi va beg'arazligi bilan bog‘liq. 0 ‘zbek folklorshunosligida tegishm achoqlam ing to ‘rt ichki turi e 'tiro f qilingan:94 I. Laqab-tegishmachoqlar. Masalan: Safiya safon, Yana: U sm on ulama, Boshida chopon. Yo‘lda yig‘iama, T o ‘yga borar X am irturushdan Bedasturxon. O dam bo'lam a? II. Portret — tegishmachoqlar: Ergash degan oti ekan, Oyoqlari shoti ekan, N oskadiday burni ekan, Kajavaday qorni ekan, Som onxona o ‘m i ekan. III. Epigramma — tegishmachoqlar: J o ‘raboy jo ‘ra-jo‘rtildoq, O yoq-qo‘li qarsildoq. Bultur berdim bir o ‘g‘loq, Q ani menga qovurdoq? Q ovurdog‘ingni it yesin, Seni o ‘zingni bit yesin. IV. Uyaltiruvchi tegishmachoqlar: X adicha xolam o ‘tirdi, Asalga non botirdi. Yoniga m ushuk kelganda M ushti bilan qotirdi. S h un isi h am b o rk i, b o la la m in g ulg‘aya borishlari t a ’sirida tegishmachoqlar mazmun-mundarijasida ham m a’lum o‘zgarishlar sodir b o ‘la boradi. 0 ‘g‘il va qiz bolalaming balog‘atga yetishuv jarayoni ularning b ir-b irlarig a h azil-m u to y ibalari va tegishuvlarini h a m yolqinlantirib yuboradi. N atijada ular to ‘qigan hazil qo‘shiqlarda insonga xos nafis tuyg‘ular sadolana boradi. 0 ‘g‘il bolalar qizlarga va aksincha, qizlar o ‘g‘il bolalarga tegajoqlik qilib, hazilomuz qo‘shiqlar t o ‘q ish a d i, sh u a s n o d a lirik -y u m o ris tik tu y g ‘u lar q o ris h g a n tegishmachoqlar yuzaga keladi. M ana shunday tegishmachoq namunasi: G uli, G uli, G ulnoro, Qoshi-g'o‘zing qop-qoro. M an boram an ermaka, G u ln o r, sani go‘rmaka. X o‘rozing b or-bir ch o ‘qoq, Barm asam sutli c h o ‘rak. K uchuging ham quvaloq! G ulnorojon, G ulnoro, X o‘roza ayt ch o ‘qmasin. G ulm a etib mosxoro, K uchuka ayt, quvmasin. K o‘rinayotirki, q o ‘shiqda balog‘at yoshiga yetgan o ‘g‘il bolaning qiz bolaga b o ‘lgan mayli izhor etilgan. U nda G ulnora ism ining erkalovchi o h an g d a so ‘nggi hijosidagi «а» tovushini «о» b ilan a lm a s h tirib a y tilish i. s h u n in g d e k , x o ‘ro z va k u c h u k k a oid tafsilotlardagi hazilkashliklarda bola qalbida kechayotgan to ‘pori tuyg‘ularning samimiy ifodasini kuzatish mumkin. M asxaralam alar esa satirik xarakterdaligi, aniqrog‘i, bolalam ing voqelikka sinfiy ijtimoiy nuqtayi nazardan tanqidiy m unosabatlarini ifodalashi va ijro etilishi jihatidan tegishm achoqlardan farq qiluvchi badihalardir. Tegishmachoqlar ham , masxaralamalar h am shovqin solib aytilishlariga ko‘ra o ‘zaro o ‘xshasalar-da, birinchisi, bevosita obyektga qaratilgan bo‘lib, ko‘pchilik tom onidan ijro etilsa, ikkinchisi, ayni ijro jarayonida obyektga qaratilm agan bo‘ladi. M asxaralamalar yakka holda — soloda aytilaveradi, gohida hattoki deklom atsiya qilinishi mumkin. M asxaralam alarda bolalar sinfiy m avqelarini ay o n ro q ko‘ra boshlashlari tufayli sinfiy dunyoqarashlarining kurtak ota borishidan tug‘ilgan tanqidiy m unosabatlarini ifodalash yetakchi tamoyildir. D astlabki bosqich b o ‘lganidan, bu jaray o n b irm u n ch a j o ‘n va soddaroq kechadi. Bolaning ijtimoiy hodisaga tanqidiy m unosabatini ifodalovchi sinfiy nazari elem entar tashqi belgilarni ajratib ta'kidlash shaklida zuhur topadi: Yomg‘iry o g ‘aloq, Echki sog‘aloq. Boylar bolasi — Qorni dumaloq. «Yomg‘ir yog‘ishi» - tabiatga xos hodisa, jam iyatda esa suvtekin sanaladi. «Boylar bolasi» m ehnatkashlarni «echkiday sog‘ayotgan otalari hisobidan «Qorinlarini dumalatib» yashayotganini sarkastik parallelizmda fosh qilingan. M asxaralamalar hamma zam onlarda — o‘tm ishda ham , bugun ham yaratilm oqda. Qaysi zam onda yaratilganidan q a t’iy nazar, davrning tarixiy ruhiga muvofiq yovuzlar qiyofasini aniq a n ’anaviy ifodalarda fosh etadi. Bunda bolalar tasaw urining aniqligi, yovuzlikni yoki yovuzlami badbashara shaklda ravshan va tiniq ko‘rishni taqozo etishi obrazlar tasviridagi an ’anaviylikka m one’lik qilm agan. Shu sababli bunday masxaralamalar poetik tavsifga o ‘xshaydi: O tam ketgan urushga, G itler ekan badqovoq, D ushm anni xo‘p qirishga. Afti xunuk, karquloq. Boshi uzun, k o ‘zi ko‘r Bosh deb olib yurgani G itlem i o'ldirishga. Kalla emas. to ‘rqovoq. Bola hali ijtimoiy voqelik mohiyatini chuqur idrok etolmagani, a n g lab y e tm a g a n i tu fa y li u n g a asl m oh iy atig a y arash a baho berolm aydi. N atijada o ‘ziga yaqin, anglangan a n ’anaviy obrazli ifodalar va epitetlarga m urojaat qilib, o ‘z nafratiga sazovor b o ‘lgan obyektning k o ‘rimli karikaturik obrazini yarata olgan. B o la la r q a lb i q o ‘s h iq q a sh u q a d a r o s h u fta k i, u la r h a tto faoliyatlarining asosini tashkil etuvchi o ‘yinlarni ham q o ‘shiq bilan ziynatlaganlar. 0 ‘ynagani bir-birlarini qo‘shiq aytib chaqiradilar, bunday badihalar chorlamalar deb yuritiladi. U lar bolalaming o ‘yinga chorlov kechinm alarini aniq vaziyatga bog‘liq holda ifodalaydi va ham isha o ‘yinga d a’vat etish, chaqirish vazifasini bajaradi: Bacha, bacha bozi, Y ana:Bacha b o ‘lsang, kelaver, K im qora qozi? 0 ‘ynab-o‘ynab ketaver. Kim o ‘ y i n g a chiqm asa, K el-ho, kei, Bo‘yinga tosh-tarozi. K el-ho, kel!. . . C horlam alar aksaran hayqirib aytiladi. 0 ‘yinni ikki qarama-qarshi tarafga b o ‘lish asosida tashkil etm oqchi bo‘lishsa («Oq terakmi, ko‘k te ra k ? » t i p id a g i o ky in l a r d a ) , c h e k la s h m a c h o q a y tis h a d i. Cheklashm achoq, odatda, ikki bolaning o‘zaro yashirincha kelishib, til biriktirib, o ‘zlariga yasama «ot qo‘yish»lari asosida yuzaga keladi. Bu ho i u la rn in g o n ab o sh i ( o ‘yinboshi) b ilan qiladigan savol- javoblarining sirliligini ta ’minlagan. Cheklashmachoqlar aksar hollarda onaboshi (o ‘yinboshi)ga m urojaat qilish bilan boshlanadi: — M ati, mati, Kimi navbati? — M ening navbatim! — Toji tillo x o ‘rozni olasanm i Yo chala mullo tovuqm i? — Toji tillo xo‘rozni. M en toji tillo xo‘roz) — 0 ‘t m en tomonga! Bunday cheklashm achoqlar murojaat va savoldan iborat bo‘lishsa- da, savol hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bolalar onaboshi (o‘yinboshi)ga m urojaatda uning tashqi ko‘rkini ta ’riflashni ham unutmaydilar: — O naboshi, onaboshi, Y igitlarning qalam qoshi, N im a eysan? Ne olasan? Atalami? Palov oshi? Bolalar cheklashishni ta ’minlagan barcha sirli nomlarning o ‘zaro mutanosibligiga alohida e ’tibor berganlarki, bu ular estetik zavqini tarbiyalovchi vositaga aylangan. B olalar o ‘yinini tashkil etishda navbatda (galda) tu ru vchini aniqlashga ehtiyoj sezsalar («Yashinmachoq» tipidagi o ‘yinlarda), sanam a aytib, galda qoluvchini belgilaydilar. Sanam alar keng tarqalgan o ‘yinboshi badihalari b o ‘lib, o ‘yin boshlanishi oldidan navbatda turuvchini aniqlash, galda qoluvchini («Yashinmachoq» o ‘yinida toparm onni) belgilash vazifasini bajaradi. U lar o'yinga kompozitsion asos bo‘lolmasalar-da, muqaddima sifatida uning kompozitsion uzvini tashkil etgan va o ‘sha o ‘yinning umumiy yo‘nalishiga poydevor solgan. Sanamalardagi sanash ohangi, qo‘l yoki oyoq harakatlari bilan to ‘ldirilib, tasdiqlanib turiladi. Onaboshi har bir so‘zni yoki iborani sanoq ritmiga muvofiq shovqin solib ayta turib, h ar bir ritm ik taktda q o ‘lini navbatm a-navbat o ‘yin ishtirokchilari ko‘ksiga yo kiftiga tekkiza boradi, shu asosda sanoq ritmini b o ‘rttirib ta ’kidlaydi va q o ‘li tekkan bola davradan chiqib turadi. Eng so‘nggi so‘z kimning chekiga tushsa, o lsha navbatda (galda) qoladi. Sanamalarda raqamlar shunchaki tilga olinmaydi, balki ular magik mohiyatga ega bo‘lib, sanama ritmik asosini tashkil qila turib, vaznni yuzaga keltiradi: Bir, ikki, u c h .......... o ‘n o l t i ................... 0 ‘n olti deb kim aytdi? 0 ‘n olti deb men aytdim. lshonm asang, sanab boq: Birov, Ikkov, Uchov. . . . Qoch-ov! Raqam o 'm id a so‘z va so‘qm a so‘z qo‘llangan, aniqrog‘i, m a’noli so‘z va so‘qma so‘zlar ritm ik asosiga aylangan sanam alar behad ko‘p. Bunday sanamalarda h ar bir m a’noli yoki so'qm a so‘z sanoq ohangida qo‘Ilangan, har bir so‘z sanash ohangini hosil qilgan. Qovun palak, Guvak otdi. Guvak emas, Chuvak qovun Shirin ekan Safdan chiqsin C huvak otdi. Qo‘lim tekkan! Yoki: Abadayni, Shabadayni, Shab-shabadayni D um ala qoq, San chiq-u qoch! Sanam alar o ‘zbek bolalar folklorining necha asrlik tarixga ega b o ‘lg an j a n r i b o ‘Iib, b u g u n g i k u n d a h am fa o ld ir. 0 ‘zb ek folklorshunosligida uch turi — voqeaband sanamalar, kumulyativ sanam alar va so‘qm a sanam alar mavjudligi qayd qilingan.” Hech b ir poetik ja n r bolalarda ritm tuyg'usim tarbiyalashda sanamalarga teng kelolmaydi. C horiam alar ham , cheklashm achoqlar ham, sanam alar h am o ‘yin folkloriga m ansub m ustaqil po etik janrlar b o ‘lib, asosan, o ‘yin m uqaddim alari vazifasini bajaradilar. Shu poetik muqaddim alarsiz bolalam ing talay o ‘yinlari g‘oyat g‘arib tuyulardi, binobarin, bular o ‘yinlar zavq-u sururini t a ’m inlagan va ayni ch oq da bolalarda hayotsevariik tuyg‘usini shakllantirgan m a’naviy vositalardir. Bolalar hatto o ‘yinni tugatib uy-uylariga tarqalajagini h am qo'shiqqa solib e ’lon qiladilar: Uy-uyingga, Yana: Aldab-aldab boplandi, Katta to ‘yingga, Boplandi-yu, toblandi. Bir xo‘rozim bor, Bolldi, men ko‘p o ‘ynadim , Qaysi biringga! 0 ‘yindan chiqib ketdim . hayqirib aytiladigan bunday badihalar tarqalmachoqlar deb yuritiladi. Shu xildagi poetik boshlam a va tugallamalari borligidan o ‘yinlar bolalar folklorining serzavq tarkibiy qismiga aylangan, ular bolalaming voqelikni dram atik tarzda ifodalash shakli, aniqrog‘i, bolalar xalq d ram asin in g ku rtagi h iso b lanad i. 0 ‘yinning m uhim xususiyati shundaki, unda bolalar ayni choqda ham ijrochi, ham tom oshabin rolini o ‘taydi. Aksaran o‘yinlar muqallid asosida qurilgan. U lar Yanush Korchak ta ’kidlaganidek: «bolaning stixiyasigina bo‘lib qolm ay, unga ozm i- ko‘pm i tashabbuskorlik k o ‘rsatish uchun im kon beradigan birdan-bir sohadir. Faqat o ‘yinlardagina bola o'zini m a’lum darajada mustaqil his qiladi»96. 0 ‘yinlar bolalar faoliyatini shakllantirishning ilk vositalari hisoblanadi. B inobarin. o ‘yin b o la lam i m ehnatga o ‘rgatadigan, yashash uchun kurashishga tayyorlaydigan mashqlar. Bolalar uchun o ‘ynash hayot taqazosigina em as, balki ifodasi ham. 0 ‘yin orqali bolalar o ‘zlari yashayotgan olamni idrok etadilar va anglab boradilar. « 0 ‘yin, - M .Gorkiy haqli ravishda ta ’kidlaganidek, — b o la la m in g o 'z l a r i y a sh a y d ig a n va k e y in c h a lik o ‘z la r i o ‘zgartiradigan dunyoni anglash yo‘llaridir.» Bolalar o ‘ynab turib ham jism onan chiniqishadi, ham m a ’naviy, ham axloqiy saboq olishadi, ham o ‘zlarida intizom tuyg‘usini shakllantirishadi. Bolalar o ‘yin folklorining etnopedagogik m ohiyati m ana Shunda. Bolalar xalq o ‘yinlarida amaliy pedagogika, san’at va jism oniy tarbiya asoslari chatishib ketgan. Shunga qaram ay, ularning m a’lum qismi so‘z asosidagina qurilgan. Shu xususiyatiga ko‘ra ulami harakatli Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|