D. A. Boymatova O‘zbek tilining sohada qo’llanilishi

Ot+ot modeli. Taxta pol,	yog‘och oyoq (yog‘ochsozlik); yo‘l boji,
jinoyat
ishi (yuridik).
Sifat+ot	modeli. Pog‘onali		sirt,	ponasimon	ulash,	shakldor
oyoqlar (yog‘ochsozlik); huquqiy			vorislik,	davomli jinoyatlar (yuridik); qattiq
tanglay,			to‘g‘ri		ichak (anatomiya).
Murakkab terminlar – bir		yoki birdan		ortiq so‘zlarning	grammatik tobelik

munosabatiga asoslangan turg‘un birikma holatida bo‘ladi. Terminologiyaga bag‘ishlangan adabiyotlarda murakkab terminlar birikmali terminlar tarkibida o‘rganiladi. Ayrim adabiyotlarda esa, «tarkibli termin⁹», «murakkab termin» sifatida talqin etiladi.

1 Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. –

Тошкент,	2017.	–Б.	60.
		42

2	Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. –
Тошкент,			2017.				–		Б.60.
3	Маматов Н. Ўзбек тилида қўшма сўзлар. –Тошкент, 1982. – Б.33.
4	Дониёров Р. Гибрид сўзлар ҳақида / Ўзбек тили грамматик қурилиши ва
диалектологияси			масалалари.–Тошкент,1966.					–Б.144-152.
5	Усмонов С. Метафора / Ўзбек тили ва адабиёти, 1964. – №4. – Б. 39.
6	Мукаррамов М. Кўчимларнинг ўзаро муносабати / Ўзбек тили ва адабиёти,
1976.		-		№5.			-	Б.	53.
7	Исмоилов Ғ.М. Ўзбек тили терминологик тизимларида семантик усулда
термин		ҳосил	бўлиши.	НДА.		–Тошкент,		2011.	–Б.9-10.
8	Аҳатова М.С. Ўзбек тилининг ёғочсозлик терминологияси. Филол.
фан.номз…автореф.			–		Тошкент,		2004.	–	Б.9.

9. Усатый И.Б. Структурно-грамматические особенности составных терминов-названий частей речи / Электронный научный журнал «Вестник Омского

   
   

государственного педагогического университета», Выпуск 2007, - С.56.

6-mavzu.Matn va uning turlari. Mikro va Makro matnlar


Reja:

1. 
   
   Matn haqida ma’lumot
   

2. 
   
   Mikro va makro matnlar
   

Matn – nutq ko`rinishi bo`lib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir. Har bi rmatn murakkab tuzilish va mazmunmun darijasiga ega bo`lib, u og`zaki hamda yozma ijod namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida birligi (supersintaktik butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy ob'ekti sifatida talqin qilinadi.

Matn so`z birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham o`z kategoriyasi va qonuniyatlari mavjud. Matn so`zining lug`aviy ma'nosida birikish, bog`lanish tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi o`zaro qaysi dir bog`lovchilar yordamida birikishni o`rganish “Matn tilshunosligi” sohasining asosiy muammolaridan biridir.

Matn hajm va mazmu nbelgisiga ko`ra ikkiga bo`linadi: 1. Hajm belgisiga ko`ra matn turlari. 2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko’ra matn turlari.

43

1. 
   
   Hajm belgisiga ko`ra matnt urlari. Matn gapdan ko`r ayirik hajmli aloqa vositasi, nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan yozma nutq ko`rinishidir. Matn hajm belgisiga ko`ra ikkiga ajratiladi. Minimal matn (mikromatn) vamaksimalmatn( makromatn).
   

Har qanday matnni unda ifodalangan axborotning hajm belgisiga ko’ra minimal matn va maksimal matn tiplariga ajratish mumkin. Badiiy uslubda yozilgan matnda minimal matn

deb biror mavzuni yoritishga bag’ishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydiganmaqol, metal vaaforizmlar, mimiatyuralar, hajviyasarlar, nomalar, she’rvashe’riy parchalar, umuman kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik tushuniladi. Matnningichki tomoninimazmunyaxlitligi, tashqitomoniniesaturli shakldagi bog’lamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi.

Fors tili maqol va matallarga boy til hisoblanadi. Quyidagi jadvalda forscha maqolning so’zma-so’z tarjimasi va uning o’zbekcha ekvivalentini ko’rishingiz mumkin.

Forscha maqol so’zma-so’z tarjimasi			O’zbekcha ekvivalenti
Tomog‘ingga sig‘adigan ovqatni ye.			Ko‘rpangga qarab oyoq uzat.
Bir qinga ikki qilich sig‘maydi.			Bir qozonda ikkita kalla qaynamas.
Chuqurdan chiqib, quduqqa quladi.			Yomg’irdan qochib do’lga tutildi.
Omadsizlikda kelgan atala ham tishingni			Kambag‘alni tuyaning ustida ham it
sindiradi.			qopadi.
Qalampi kichkina ekan deb o’ylama,			Kichkina	demang		bizni		ko’tarib
totib ko’r achchig’ini bilasan.			uramiz sizni.
Aqlli ko‘prik izlaguncha aqlsiz daryodan			O’ychi o‘yini o‘ylaguncha, tavakkalchi
o’tib bo’ldi.			ishini bitiradi.
Hayvondan	hayvon, qushdan	qush,	Olmaning	tagiga		olma		tushadi.
yaxshidan	yaxshi, yomondan	yomon
tug’iladi.

44

Bir qo’lda ikki tarvuzni tutib bo’lmaydi.

Ikkita kemaga osilgan odam cho’kib ketadi.

Baland
nom

baland
tomdan
yaxshiroq.

Sho’rva ketsa ketsin obro’ ketmasin

Chumolining uyida shudring ham toshqin.

Sichqon
sig’mas
iniga
g’alvir
bog’lar

dumiga.

Savol osmon haqida – javob arqon haqida.

Biri tog’dan kelsa, biri bog’dan kelar.

Oshpaz ikkita bo’lsa ovqat yo sho’r bo’ladi, yo bemaza.

Cho’pon ko’paysa, poda ayniydi.

Eng baland

tog’
ortida
ham
bir
tekislik
Tundan keyin tong otadi.

bo’ladi.

Eng yaxshi ot ham ba’zida qoqiladi.

Har to’kisda bir ayb.

Gilamingdan uzoqqa oyog’ingni uzatma.

Ko’rpangga qarab oyoq uzat.

Makro matn deyilganda keng ko’lamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa roman, epopeya kabi yirik hajmli asarlar makro matnlar hisoblanadi. Bunday matn tarkibid epigraf, so‘zboshi, epilog kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi mumkin. Ular asar mazmuni va g‘oyasiga, shuningdek mavzuning tanlanishi va yoritilishiga oid ayrim masalalarga qo’shimcha izoh va sharh bo’lib keladi. Makro matn tashqi jihatdan turlicha shakllangan bo’ladi.

Fors adabiyotida makro matnga misollar:

Malkomxonning 4 ta p’esasi Tehronda 60-yillar oxiri-70-yillar boshida qo‘lyozma shaklda chop etilgan. Bu pesalar ichida “Arabiston gubernatori Ashrafxonning sarguzashtlari” diqqatga sazovardir.

45

Sharif Ali Asqarning “Xunbaho-ye Iron” (1928-1929), Hasan Afshor Tehroniyning “Mirzo Kuchekxon”, Murtazo Brazjoniyning “Zendoni-yye Bezexurd” (1935), Ruknzoda odamiyatning “Dalirone Targestoni” (1935)

Fors tilida yozilgan birinchi tarixiy roman San’atizoda Kermoniy qalamiga mansub «Domgustaron yo entiqom-xohon-e Mazdak» («Tuzoq qo‘yuvchilar yoki Mazdak uchun

qasos oluvchilar»)

Hasanxon Nusrat al-Vazara Badening 1920 yilda yozib tugallagan «Doston-e boston yo sarguzashte Kurush» («O‘tmishdan hikoyalar yoki Kurushning tarixi«).


7-mavzu:Adabiy nutq va uning uslublari


Reja:

1. 
   
   Adabiy til me’yorining shakllanishi va rivojlanishi.
   

2.