D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

Chuqur til orqa [q], [x], [g‘] undosh fonemalari 
[q]-chuqur til orqa portlovchi tovushdir. O‘zbek shevalarida so‘zlarning barcha 
o‘rinlarida uchraydi:
qush > kush 
kuda > quda 
yaqin > yaqn 
qishloq > qshleq 
qorni > qenn’ 
baqirgan > baqыrgen 
Shevalarda [q] bir qancha variantlarga ega. So‘z o‘rtasida intervokal 
pozitsiyada, yoki sandhi holatida jaranglashib [g‘] tarzida talaffuz etiladi. Bu holat 
asosan j-lovchi shevalar uchun xos bo‘lib, adabiy tilda va y-lovchi shevalarda ayrim 
grammatik formalarni yasash uchungina qo‘llaniladi: 
o‘rtoq > orteg‘’m 
qishloq > q’shleg‘’m 
quloq > quleg‘’m 
qayiq > qayig‘’m 
Misollardan ko‘rinib turganidek, [q] bilan tugagan so‘zlarga egalik affiksi 
qo‘shilganda, [q>g‘] almashinuvi sodir bo‘ladi. Bir bo‘g‘inli va ba’zi ko‘p bo‘g‘inli 
so‘zlar bundan mustasnodir: 
oq > eqi 
o‘q > oqi 
to‘q > toqi 
ittifoq>itt’feqi 
J-lovchi shevalarda ayrim so‘zlarning boshida [q] [g‘] kabi talaffuz etiladi: 
qarg‘a > g‘arg‘a 
quzg‘un > g‘uzg‘un 
qo‘zg‘abdi > g‘’ozg ‘apm’ 
Toshkent, Namangan, Marg‘ilon shevalarida esa so‘z oxirida [q] jaranglashishi 
kuzatilgan: 
o‘rtoq > orteg‘ (tosh) 
qishloq > qoshleg‘ q’shle 
qirq > q’rq, q’rg‘ (nam) 
yo‘q > yoq, yog‘ 

---

48 
[q] ning spirantlashib [x] ga o‘tishi j-lovchi shevalar uchun ham, y-lovchi 
shevalar uchun ham xosdir. Masalan: 
vaqt > vextm 
to‘qson > toxsen 
chiqdi > chixto‘ // ch’xte (yl) 
maqsad > maxsat // mexset (yl) 
qirqta > q’xte < q’rxte 
Ayrim shevalarda [q>v] hodisasi mavjud: ayiq > ayuv, ba’zan ay’g‘ 
qamoqda>qamevde 
Ba’zi so‘zlar oxirida [q] ning tushishi natijasida undan oldingi unli ikkilamchi 
cho‘ziqlikka ega bo‘ladi: 
qone: botqa < qo‘noq bo‘tqa 
shald’re:pul < shaldiroq pul 
1 
yo:uyemes < yo‘q u emas 
oy’ng qeye:de < oying qayoqda 
[X] fonemasi. Bu tovush jarangsiz sirg‘aluvchi tovush bo‘lib, portlovchi [q] 
ning juftidir. [X] undoshi o‘zbek tilining barcha shevalari uchun xosdir. Lekin jlovchi 
shevalarda [x] o‘rnida asosan [q] yoki [qx] affrikati qo‘llaniladi: qxat, qxato‘n, 
qxыzmat, qxalayo‘q. 
Ayrim y-lovchi shevalarda ham [x>q] hodisasini kuzatish mumkin. Xususan, 
Namangan shevasida: masxara>masqara 
daraxtga > daraqqa 
Sporadik ravishda [x>v] almashinuvini kuzatish mumkin:
jo‘xori > djoveri 
[g‘] chuqur til orqa, sirg‘aluvchi undosh tovushdir. [g‘] fonemasi so‘zlarning 
barcha o‘rinlarida kela oladi. J-lovchi shevalarda bu tovush ko‘pincha bilabial [v] 
yoki [y] tovushiga o‘tadi: 
2
jl. Achuv > ach: uv < achchig‘i 
av z > ev z // evuz < og‘iz 
buvday // biydey < bug‘doy 
suverdu < sug‘ordik 
av r < og‘ir 
tuvra < to‘g‘ri 
Ba’zi shevalarda [g‘] jarangsizlashib, portlovchi [q] tovushiga o‘tadi: J-l. 
baqchadan ottu < bog‘chadan o‘tdi