D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

ًمْلِع ِِىنْد ِز ِِ بَر “Робби зиднѝ ъилман”, ya’ni “Ey, 
Robbim, menga ilmni ziyoda et”. (“Toha,114”). 
Transkripsiya 
bilan 
transliteratsiya 
o‘zaro 
mustahkam 
bog‘liqdir. 
Transliteratsiya so‘zi lotincha bo‘lib, orqali, vositasi bilan va harf ma’nolarida keladi. 
Ikki atamani bir-birlari bilan almashtirmaslik kerak. Ular bir-birlariga o‘xshash bo‘lsa 
ham, o‘z xususiyatlari jihatidan tubdan farq qiladi. Chunki transkripsiya til yoki 
lahjadagi tovushlarning turli ko‘rinishlarini talaffuziga moslab yozish, ya’ni uni 
yozuvda ifodalash uchun foydalaniladi. Transliteratsiyada esa tilimizning turli 
davrlarda yozib qoldirilgan yodgorliklarini, masalan, Urxun-Enasoy arab yozuvidagi 
yozma yodgorliklarni hozir amalda bo‘lgan yozuv tizimi bilan ifodalash ko‘zda 
tutiladi. Bunda bir yozuv ikkinchi bir yozuv harflari bilan o‘quvchilarga tushunarli 
alfavitga keltiriladi. Qiyosiy va tarixiy grammatika, filologik lug‘atlar tasvirini 
izohlab va nashr ham transliteratsiya ishlatiladi. 
Transkripsiyaning tuzilishi. Fonetik transkripsiya boshqa maqsadlar uchun 
ham qo‘llaniladi. Masalan, fransuz, ingliz kabi chet tillarni o‘rganishda ishlatiladi. Bu 
o‘rinda L.V. Shcherbaning «Фонетика французского языка» asarini eslatib o‘tish 
o‘rinlidir. Ayrim fonetik transkripsiyalar keng miqyosda qo‘llanilishi mumkin. Ular 
lotin alfaviti asosida tuzilgan bo‘lib, xalqaro fonetik alfavit (XFA) deb yuritiladi. 
Bunday transkripsiya, so‘zsiz, keng doirada qo‘llaniladi va uning ahamiyati 
cheksizdir. Ana shunday transkripsiyalardan biri akademik L.V.Shcherba nomidan 
yaratilgan. Uning transkripsiyasi boshqalarga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega 
ommaviy ahamiyat kasb etgan. Turkiy tillarni o‘rganishda turkologlar tomonidan 
turlicha transkripsiyalar qo‘llanilgan. Ularning ko‘plari lotin alfavitiga asoslanib 
ishlangan transkripsiyalardir. Ba’zilari esa har bir aniq tildagi alfavit asosida berilgan. 
Masalan, G‘ozi Olim Yunusov, N. A.Baskakov, Sobirjon Ibrohimov, V.V. Reshetov 
kabilarning bu sohadagi tajribalarini qayd etish kifoyadir. Ulardan V.V.Reshetovning 
transkripsiyasi keng doirada ishlatiladi. Hozirgi vaqtda oliy o‘quv yurtlarida 

---

60 
o‘tiladigan mashg‘ulotlarda, ilmiy tajriba vaqtlarida va har xil ilmiy tekshirishlarda 
amalda ana shu transkripsiyalardan foydalaniladi. Transkripsiyada unlilar va 
undoshlarning har biri alohida belgilar bilan ko‘rsatiladi va izohlab beriladi. 
Shuningdek, turli diakritik va shartli belgilari ham kiritiladi. Transkripsiya belgilari 
uchun o‘zbek alfavitida mavjud bo‘lgan harflarning hammasi olinadi. Shuningdek, o, 
u, ы, e kabi qo‘shimcha belgilari ham qo‘llaniladi. o‘zbek xalq shevalaridan 
Toshkent va Toshkent atrofidagi shevalarda; Jizzax, Kattaqo‘rg‘on, Samarqand, 
Buxoro, Qarnob kabi shevalarda 6 tadan unli fonema mavjud. Demak, bu shevalarda 
unli fonemalar miqdor jihatdan bir-biriga asosan mos keladi. Bulardan o-til orqali 
qattiq lablanmagan fonema sanaladi. Samarqand-Buxoro shevalarida bu fonema 
ba’zan a belgisi bilan beriladi. (Mas., amonot-omanat) ‘ va u unlilarning talaffuzi 
adabiy tildagi kabi qisqa talaffuz qilinadi. Samarqand-Buxoro shevalari bundan 
mustasnodir. Shunday qilib, yuqoridagi fonemalardan ikki fonema (e, ә), Farg‘ona 
shevalarida uchta fonema (e, ә, a) bilan beriladi. Qipchoq shevalaridagi kabi o‘g‘uz 
unlilarda 9-10 tadan unli fonema mavjuddir. Shevalarda birlamchi cho‘ziqlik ham 
mavjud (Adы, qiz, diz kabi) bu o‘g‘uz shevalarida uchraydi. Masalan, f fonemasi 
Samarqand-Buxoro shevasidan tashqari, hamma shevalarda p undoshiga x va h 
aralashtiriladi. Qipchoq shevalarida x fonemasining q fonemasiga o‘tishi (qalq, 
qatыn singari), ayrimlaridan esa q fonemasining k fonemaga o‘tishi (kəri, kədir kabi) 
singari xususiyatlarning mavjudligi ko‘zga tashlanib turadi. Ilmiy yozuv va imlo bir-
birlariga o‘xshasalar ham, ular qo‘llanilishi va asoslari bilan o‘zaro farqlanib turadi. 
Bu farqlarni hisobga olish shevashunoslik uchun, ayniqsa, foydalidir. 
Tilshunoslikda keng miqyosda qo‘llanadigan lotin alfaviti asosida tuzilgan 
transkripsiya xalqaro fonetik alfavit (Mejdunarodnыy foneticheskiy alfavit - MFA) 
nomi bilan yuritiladi. Rus grafikasi asosida tuzilgan transkripsiyalar turkshunos va 
russhunoslarning ishlarida keng tarqalgandir. Lekin o‘zbek tilining dialekt va 
shevalarini o‘rgangan turkolog va o‘zbekshunoslar o‘z ilmiy ishlarida turlicha 
transkripsiya belgilarini qo‘llaganlar. Ba’zilari lotin alfavitidan foydalangan bo‘lsa 
(prof. Ye.D.Polivanovning ishlariga qarang), ba’zilari rus grafikasi asosida tuzilgan 
transkripsiyalardan foydalangan (prof. Borovkov, prof. V.V.Reshetovlar ishlariga 
qarang). 
Shevalarda uchraydigan har bir tovushni ifodalash uchun transkripsiyada ayrim 
belgi olish talab qilinadi. Ammo shuni aytish kerakki, mavjud transkripsiya 
sistemalari bu talabga to‘liq javob bera olmaydi. Ayrim hollarda bosmaxona 
imkoniyatini hisobga olgan holda bir tovush uchun ikki harf ishlatish ham uchraydi. 
Masalan, ng va dj mustaqil fonemalarining ikki harf bilan berilishi kabi. 
V.V.Reshetov va Sh.Shoabdurahmonovlar qo‘llagan transkripsiya sistemasida 
kirill alfavitidagi ye, yo, yu, ya dan tashqari hamma harflar qo‘llangan. Yolashgan 
harflar transkripsiyada tovushlar birikmasi orqali quyidagicha beriladi: ye - ye, ye, yϵ