D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi
Download 1.31 Mb. Pdf ko'rish
|
2.10. ozbek tili fonetikasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tayanch termin va iboralar
- FONETIK O‘ZGARISHLAR
Savollar
1. Urg‘ular tizimi haqida nimani bilasiz? 2. Urg‘uli bo‘g‘inning boshqa bo‘g‘inlardan farqi nimada? 3. O‘zbek tilida urg‘uning dinamik xususiyatini izohlang. 4. Umumiy qoidaga mos kelmaydigan holatlar qaysilar? 5. Urg‘u ma’no farqlashga xizmat qiladimi? 6. Bosh urg‘u va ikkinchi darajali urg‘uni farqlab bering. 8. Takroriy so‘zlarda, ko‘makchili birikmalarda urg‘uning o‘rni haqida so‘zlang. 9. Ton, melodika, temp, intensivlik, pauza tushunchalarini izohlang. 10. Qanday intonatsiya turlarini bilasiz? Tayanch termin va iboralar Aksentuatsiya, intonatsiya, prosodik elementlar, melodika, nutq tempi, nutq balandligi, pauza, tembr, urg‘u, konstitutiv, distinktiv, delimitativ, rekognitiv, ekspirator urg‘u, kvantitativ urg‘u, muzikal urg‘u, dinamik urg‘u, sifat, kuch, miqdor, ajratuvchi urg’u, pauza, supersegment birlik, akustik sath, organizatsiya, fonatsiya, tembr, temp, intensivlik. 1 Аҳмедов А. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив турлари. –Тошкент: Фан, 1979. 32-бет. 2 Жинкин Н.И. Взаимоотношение компонентов интонации в речи и в музыке. – Сб. Проблемы структурной лингвистики. – М.: Наука, 1984. –с. 137-148. 82 FONETIK O‘ZGARISHLAR Reja: 1. So‘z va morfemalar ichida fonemalarning sintagmatik munosabati. 2. Unlilar reduksiyas 3. O‘zbek tilida assimilyativ o‘zgarishlar; 4. Metateza. 5. Fonetik moslashtirish. 6. Eliziya, sinerezis va aferezis. 7. Asimiliyatsiya va dissimilyatsiya. 8. Fuziya. 9. Akkomodatsiya va apokopa. Fonema so‘z va morfemalar ichida yashaydi. Demak, fonemalar so‘z va morfemalarning ichida diskret element sifatida o‘zaro sintagmatik munosabatda bo‘ladi. Har bir tilda so‘z va morfemalarning ma’lum fonetik struktura tiplari mavjud. Ammo bu masala shu vaqtga qadar tilshunoslikda yetarli o‘rganilmadi. Shu bilan birga, ma’lum so‘z bir necha morfemalardan tashkil topishi va ma’lum morfema turli morfemik qurshovda turlicha allomorflar sifatida yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, qizil+ar-qizar (il-Sh), sarig‘+ay-sarg‘ay (i- Sh), bilak+i-bilagi (k-g) kabi so‘zlarda qizil-qiz, sarig‘-sarg‘, bilak-bilag morflari bir morfemaning ma’lum pozitsiyaga xoslangan turli variantlaridir. Bu o‘rinda fonema almashinuvlari hech qanday fonologik funksiya bajarmaydi. Tovush almashinuvi uzoq vaqtlardan buyon lingvistlar tomonidan o‘rganilib kelinadi. Qiyosiy tilshunoslik o‘zining dastlabki taraqqiyot bosqichidayoq tovush almashinuviga katta e’tibor berdi. Ayniqsa, german tillari tadqiqotchilari bu masalani alohida o‘rganadilar, chunki tovush almashinuvi german tillari morfologiyasida asosiy o‘rin egallar edi. Yaqin yillargacha hind-evropa tillarida unlilar almashinuvi (ablaut) fonetik hodisa hisoblanib kelindi. Bunday qarash, ayniqsa, yosh grammatikachilar maktabiga xosdir. Ablautga fonetik hodisa sifatida qarash hozir ham ayrim tilshunoslar asarlarida ucrab turadi. Tilshunoslik tarixida tovush almashinuvi nazariyasining ishlanishida I.A.Boduen de Kurtene va N.V.Krushevskiylar alohida o‘rin egallaydi. Ular tilshunoslik tarixida birinchi bo‘lib tovush o‘zgarishlari va almashinuvlarini bir- biridan farqlab o‘rganadilar. I.A.Boduen de Kurtene tildagi barcha tovush almashinuvlarini ikki kategoriyaga bo‘ladi: 1) kombinator xoslangan alternatsiyalar; 2) traditsiyaga asoslangan alternatsiyalar. U birinchi tipdagi alternatsiyalarni fonetikaga, ikkinchi tipdagilarni esa morfologiyaga kiritish lozimligini tavsiya qiladi. Tovush o‘zgarishlarini, avvalo, unlilar o‘zgarishi va undoshlar o‘zgarishiga ajratish maqsadga muvofiqdir. Unlilar o‘zgarishiga unlilar reduksiyasi, unlilarning cho‘zilishi, unlilar labializatsiyasi, unlilar delabializatsiyasi singari hodisalar mansubdir. |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling