D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi
Download 1.31 Mb. Pdf ko'rish
|
2.10. ozbek tili fonetikasi
3
Demak, tonning (intonatsiyaning) harakati gaplarni bir-biridan farqlaydi. Turli intonatsion konstruksiyalar mustaqil holda turli ma’noli birliklarni, turli tipdagi gaplarni farqlash xususiyatiga ega. Masalan, Keling. (Ertaga albatta keling tarzidagi maslaxat ma’nosida); Keling? (Nega keling dedingiz degan e’tiroz ma’nosida); Keling! (Mehmonni qarshi olish ma’nosida); Keling! (Szni bu yerda hech kim kutayotgani yo‘q tarzidagi kesatiq, piching ma’nosida) va h.k. 1 Брызгунова Е.А. Основные типы интонационных конструкций и их употребление в русском языке. – Русский язык за рубежом, 1973, №1, №2. 2 Брызгунова Е.А. О смыслоразличительных возможностях русской интонации. –ВЯ., 1971, №4. с.42. 3 Брызгунова Е.А. О смыслоразличительных возможностях русской интонации. –ВЯ., 1971, №4. с.42. 77 M.V.Panov Ye.A.Brizgunovaning fikrlarini ma’qullagan holda, u ajratgan intonatsion konstruksiyalar “rus intonatsiyasining negizini tashkil etadi”, deb baholagan holda, IK – 1 va IK – 3 lar rus tilining intonatsion “minimum minimorum” ini tashkil etishini ta’kidlaydi. Uning fikricha, har bir fraza uch qismdan iborat: markazdan oldingi, markaziy va markazdan keyingi qismlar. Frazaning markaziy qismi – bu fraza urg‘usi tushgan taktning urg‘uli bo‘g‘inidir. Ungacha bo‘lgan qismlar markazdan oldingi, undan keyingi qismlar esa markazdan keyingi qismlar sanaladi. Bunda IK – 1 quyidagicha izohlanadi: markazdan oldingi qism o‘rta tonda talaffuz qilinadi. Markazda ton o‘rtadan ko‘ra pastroq bo‘ladi va bu holat markazdan keyingi qismda ham davom etadi. Buni chizmada quyiga yo‘nalgan strelkalar yordamida ifodalanadi: Ahmadjon biznikiga mehmonga kedi.\ (Nikolay prishyol ko mne v gosti.\) Azamat ham biznikiga mehmonga kedi.\ (I Boris prishyol ko mne v gosti.\) Ya’ni jumla yakunida tonning pasayishi kuzatiladi. Ko‘rinadiki, IK – 1 darak gaplar uchun xos. IK – 3 ning izohi quyidagicha: markazdan oldingi qism o‘rta tonda talaffuz qilinadi. Markaziy qismning boshlanishi undan avvalgi qismga nisbatan kuchliroq. Balandlik bo‘g‘in davomida ko‘tarilib boradi. Markazdan keyingi qismda ton o‘rtadan pastroqqacha pasayyadi Sen bugun kutubxonaga borasan? Sen bugun kutubxonaga borasan? Sen bugun kutubxonaga borasan? Demak, IK – 3 so‘roqni ifodalovchi elementlarsiz shakllangan so‘roq gaplar uchun va “vergul intonatsiyasi” uchun xos bo‘lib, eski qoidaga, ya’ni mazmun tugallanmadi – ovoz tepaga, mazmun tugallandi – ovoz pastga qoidasiga amal qiladi 1 . Haqiqatan, so‘roq gaplar ham, nutqning “vergulgacha” bo‘lgan bo‘lagi ham (bular IK – 3) javobni yoki nutqning davomini talab qiladi, “mazmun tugallanmagan”. Nuqta (IK – 1) esa mazmun (axborot) uzatishning muayyan qismi tugaganligi haqida ma’lumot beradi. Frazaning birinchi unlisida melodika ko‘tariladi va u birinchi so‘zning urg‘udan keyingi bo‘g‘inida ham davom etadi. Bunda melodik maksimum hosil bo‘ladi. Ikkinchi bo‘g‘indan boshlab melodikaning keskin pasayishi kuzatiladi va melodik minimumni hosil qiluvchi keyingi bo‘g‘ingacha davom etadi. L.V.Bondarkoning fikricha, agar fraza urg‘usi ostida turgan so‘z urg‘uli unlisining chastotasi keskin ko‘tariladigan bo‘lsa, bu holatda so‘roq intonatsiyasi vujudga keladi 2 . Agar frazaning urg‘uli unlisida melodikaning ko‘tarilib pasayuvchi harakati kuzatilsa, bunda fraza muayyan emotsional bo‘yoqqa, asosan, ijobiy bo‘yoqqa ega bo‘ladi va fraza oxirida melodika darak yoki so‘roq intonatsiyasida bo‘lgani kabi pasayib, tugallangan hisoblanadi. Agar bunday pasayish bo‘lmasa, fraza tugallanmagan bo‘lib, uni davom ettirish mumkin. Bu holatda frazaning boshlanishida urg‘uli unlining balandligi maksimal chastotaga yaqin bo‘ladi, tugallanishi esa melodikaning ko‘rib chiqilgan tiplaridan tamoman farq qiladi, ya’ni 1 Панов М.В. Современный русский язык. Фонетика. –М.: Высшая школа, 1979. –с.86. 2 Бондарко Л.В., Вербицкая Л.А., Гордина М.В. Ўша асар, 120-б. 78 melodik cho‘qqi urg‘uli bo‘g‘indan keyingi unliga to‘g‘ri keladi. Urg‘uli unli esa ko‘tariluvchi melodika bilan xarakterlanadi. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, nutq jarayonida gapning leksik- grammatik strukturasini o‘zgartirmagan holda, faqat intonatsion vositalar yordamida gap mazmunini o‘zgartirish mumkin. Muayyan bir shakl orqali ifodalangan gaplar bir o‘rinda oddiy xabar mazmunini, ikkinchi o‘rinda hayrat, uchinchi o‘rinda so‘roq, yana bir o‘rinda belgining inkori ma’nolarini anglatishi bilan shakl va mazmun o‘rtasidagi nomuvofiqlikni yuzaga keltiradi. Demak, gap mazmunining tushunilishida intonatsiya muhim ahamiyat kasb etadi. Urg‘usi turg‘un bo‘lgan tillarda, xususan, o‘zbek tilida urg‘u, asosan, so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi. Bunday holatda urg‘usiz unlilar urg‘u oldi pozitsiyasiga ega bo‘ladi va intonatsion markazning o‘rni ham turg‘unlik kasb etadi. Bu esa, tabiiyki, intonatsion konturlarning o‘ziga xosligini, betakrorligini ta’minlaydi. Shunga qaramay, o‘zbek tilida shunday birliklar borki, ular o‘ziga urg‘u olmaydi. Shu o‘rinda e’tirof etish kerakki, o‘zbek tilshunosligida o‘zbek tilining intonatsion xususiyatlari keng monografik planda tadqiq ob’ekti bo‘lgan emas. Bu masalaga o‘zbek tilining ayrim muammolarini, xususan, so‘zlashuv nutqi xususiyatlarini, gapning kommunikativ aspektini yoritish jarayonida yo‘l-yo‘lakay e’tibor qaratilgan. Bu esa ushbu masala o‘zbek tilshunosligida o‘z yechimini kutayotgan yana bir dolzarb muammolardan biri ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbek so‘zlashuv nutqini o‘rganish jarayonida B.O‘rinboev so‘zlashuv nutqining intonatsion xususiyatlariga e’tibor qaratadi. Uning ta’kidlashicha, so‘zlashuv nutqi og‘zaki nutq bo‘lganligi uchun unda intonatsiya muhim rol o‘ynaydi. So‘zlashuv nutqi uchun bir tekis ritmik-intonatsion oqim xarakterli emas. So‘zlashuv nutqi intonatsion nuqtai nazardan «chopayotgan», «sakrayotgan» kabi tuyuladi. Uning bunday stixiyaliligi, intonatsion shakllanmaganligi nutqning tabiiyligini ko‘rsatuvchi omildir. Shuning uchun gapning ko‘zlangan maqsadga ko‘ra, emotsionallikka, modallikka ko‘ra turlari ko‘p jihatdan intonatsion farqlarga qarab belgilanadi. B.O‘rinboev intonatsiyaning quyidagi turlarini ajratadi: 1. Grammatik yoki sintaktik-sintagmatik intonatsiya. Bu, odatda, sintaktik bo‘linishning, mazmunning boshqaligini ko‘rsatishga xizmat qiladi. Bu xil intonatsiya gaplarni sintaktik bo‘laklarga ajratishda va so‘z tarkibida aniq ko‘rinadi. Masalan: Katta mevali daraxt (mevasi katta). Katta mevali daraxt (daraxt katta). Yigit Download 1.31 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling