D. I. Mendeleyev davriy qonuni va davriy sistemasi

Atom murakkab sistema. Elektronning kashf etilishi. XX asr boshlaridagi 
juda ko'p izlanishlar shuni ko'rsatdiki, atom moddaning eng kichiq bo'linmaydigan 
zarrachasi emas, balki, atomning o'zi elektron, proton, neytrondan va boshqa 
elementar zarrachalardan tashkil topgan. 
Atomning murakkabligini tasdiqlovchi dastlabki tajriba ma'lumotlari 1879 
yilda, siyraklashtirilgan gazlarda elektr zaryadi hosil bo'lishi hodisasini tekshirish 
natijasida olindi. Agar elektrodlar kovsharlangan shisha naydan havo so'rib olinsa 
va unga yuqori kuchlanishli tok ulansa, katoddan nur tarqala boshlaydi. Bu nurlar 
katod nurlari deyiladi. Ular elektr maydoni (E) da to'g'ri chiziqli harakatini 
o'zgartirib, musbat qutb tomonga og'adi. Demak, bu nurlar manfiy zaryadga ega. 
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bu oqim elektronlar oqimidan iborat. Ko'pchilik 
metallar UB nur bilan yoritilganda (fotoeffekt) ham elektronlar ajralib chiqadi. 

---

Elektronnig massasi 9,1×10
-28 
g, bu vodorod atomi massasining 1/1837 qismini 
tashkil qiladi. 
Atom 
tuzilishining yadro nazariyasi
 
 
 
Elektronlar turli xil 
moddalardan ajralib chiqadi
, elektronlar hamma element 
atomlarinig tarkibiy qismidir degan xulosa kelib chiqadi. Ammo elektron zaryadli 
bo‘lib, yadro + zaryadli bo‘lgani uchun, umuman atom elektroneytraldir. 
Atom tarkibining + zaryadli qismini Ingliz olimi E.Rezerford α,-zarrachalarning 
tarqalishini 
o‘rganish 
natijasida 
kashf 
etdi. 
Rezerford 1911 yilda atom tuzilishining yadro nazariyasini taklif qildi. 
Yadroning ulchami atom o‘lchamiga nisbatan nixoyatda kichik. Atom yadrosi 
ishg‘ol qilgan hajmi atom hajmining faqat 10
-13
qisminigina egallaydi. 
Atom yadrosining zichligi juda katta bo‘lib,1 sm
3
atom yadrolarini to‘plaganimizda 
edi, 
uning 
massasi 
116 
mln. 
t. chamasida bo‘lgan bo‘lar edi. 
Atom 
yadrosini 
zaryadi: 
1 α-zarrachalar yupqa metall plastinkadan o‘tganda u/ch tarqalish hodisasini 
o‘rganish atom yadrosi + zaryadning kattaligi haqida tasavvur qilishga imkon berdi. 
Atom yadrosining zaryadini kimyoviy elementning davriy sistemasidagi tartib 
nomeriga yaqin (teng) son ekanligini ingliz olimlari - G. Mozli (1912) va J. Chedvik 
(1920) 
tajribada 
isbotlab 
berdilar. 

---

Mendeleyev davriy qonuni hozirgi davrda quyidagicha ta’riflanadi: 
Elementlarning xossalari ularning atom yadrosi zaryadining kattaligiga davriy 
ravishda 
bog‘liqdir. 
Bir elementning bir-biridan massasi jihatidan 
farq qiladigan atomlari