D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

C fr
AJL 4-amaIiy ish. Gapda maqsad holi vazifasida keladigan so‘г 
turkumlari va ulaming grammatik shakllarini slayd kataklariga qayd eting.
5-amaliy ish. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun tuzilgar 
darslikdagi (A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Sobirov, Sh.Yusupova, 
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. -Toshkent, 2010. 3-k.) quyidagi mashqni 
bajaring.
100-mashq. Gaplami to‘g‘ri holatga keltirib ko‘chiring. Qaratqich 
aniqlovchi va tushum kelishigidagi toidiruvchi o‘rtasidagi. uslubiy 
xatolami aniqlang.
1. 
Daxlsizlikning ta ’minlaydigan bu belgi, mamlakat hukmdorini 
o'ng qo'li. 2. Barchasini oldini olmog'imiz lozimdir. 3. Urushni urushdan 
farqi bor. 4. Samarqandda kecha mirtg kishilar jamoa fuqaroligini orzu 
etib, bizni hujra eshigin qoqadurlar. 5. Ammo siyosiy ishlami to ‘qqiz 
ulushini kengashga qo ‘yib, bir ulushining qilichga qoldirishga о ‘rgangan 
Temurbek boshqacha o'ylardi. 6. Amir bizni kor-holimizdan shunchalar 
boxabar ekanlarki, ко‘rib hayrat barmog'ini tishladim. 7. Bog'bonni 
gaplari barchasin о ‘ylatib qo ‘ydi.
(Muhammad Ali)
191

---

* • " 6-amaIiy ish. Egallagan bilimingizni savollarga javob berish 
orqali mustahkamlang.
1. Tilshunoslikda gapni boiaklarga ajratish masalasi yuzasidan 
qanday nazariy qarashlar shakllangan?
2. Gapning ikkinchi darajali boiaklari va so‘z kengaytiruvchilari 
o‘rtasida qanday bog‘liqlik mavjud?
3. Qaysi gap boiaklari gap qurilishida qo‘llanishi majburiy bo‘lgan 
uzvga aylanadi?
4. Gapning ikkinchi darajali boiaklari qanday xususiyatlariga ko‘ra 
bir guruhga kiritiladi?
5. 
0 ‘zbek 
tilida 
gapning 
qaysi 
sintaktik 
bo‘laklari 
gap 
kengaytiruvchisi maqomiga ega?
6. Ikkinchi darajali boiaklaming gapda o‘rinlashuv tartibi qanday?
7. Qanday qoilanishda gap boiaklarining inversiyasi sintaktik 
birlikning mohiyatini tubdan o‘zgartirib yuboradi?
8. Bir predmetning boshqa predmetga qarashlilik belgisini bildirgan 
aniqlovchi qanday aniqlochi hisoblanadi?
9. Qanday bo iak aniqlanmish sanaladi?
10. 
Toidiruvchi 
hokim 
boiakdan 
anglashilgan 
harakatiga 
munosabatiga ko‘ra qanday turlarga boiinadi?
11. Gapning qaysi boiagi kesimidan anglashilgan harakatning 
belgisini bildiradi?
12. Predmetni boshqa bir nom berish bilan aniqlaydigan boiak 
gapning qanday boiagi vazifasida keladi?
13. Aniqlovchili so‘z birikmalarining izohlovchi-izohlanmish turida 
izohlovchi va izohlanmishning o ‘mini almashtirish ma’no va so‘z 
birikmasidagi so‘zlararo munosabatlarga ta’sir ko‘rsatadimi?
14. Gapda toidiruvchi vazifasida kelgan so‘z qanday shakllarda 
boiishi mumkin?
15. Hollar o‘zi bogianib kelgan hokim boiakning belgisini 
bildirishiga ko‘ra necha turga boiinadi?
16. Hollar qanday vaziyatda boiakning boiagi mavqeyida keladi?
17. Hollar qanday xususiyati asosida mustaqil va nomustaqil hollarga 
boiinadi?
18. Qanday vaqtda toidiruvchi gapning emas, boiakning boiagi 
bo‘ladi?

---

UYGA VAZIFA
S
Gap bo ‘laklari, gapning aktual bo ‘laklarga bo'linishi, tema, 
rema terminlarini izohlang. Ulaming inversiyaga aloqasi to‘g ‘risida ilmiy 
xulosa yozing.
■S 
Matnni o‘qing va unga sarlavha qo‘ying. Ajratib ko‘rsatilgan 
gap bo‘laklariga tavsif bering va ulami jadvalda qayd eting.
Bir yigit g o ‘zal va oqila qizga oshiq bo‘lib qoldi. Qizning ham unda 
ко ‘ngli bor edi, unashtirib qo ‘yildilar. Ammo to ‘ydan keyin qiz xastalikka