D lutfullayeva, R. Davlatova, M. Saparniyazova

1. 
Oppoq xalat kiygan yoshgina, do'mboqqina juvon kirib keldi. 
( 0 ‘.Hoshimov). 2. 
Ko'paysin bunday taklifni kutmagan edi 
(T.Malik). 3. 
Men odamlami sevdim, baxtsizlarning qayg ‘usini qildirn 
(Shukrullo). 4. 
Berilgan umrdan shunday foydalanki, 
keyin pushaymon bo 'Ima 
(S.Karomatov).
5-amaliy ish. “Mantiq qani?” grammatik o‘yini.
“Mantiq qani?” grammatik 
0‘yini
Seniantik jiTiatdan qo^lani^ii 
zarur bo'Igan aniqlovchini 
tiklang.
Ayollar xayfli 
bo ‘lishadi.
Uy qo "rqinchli 
bo ‘ladi.
(
Semantik jihatdan “ortiqcha 
bo'lgan aniqlovchini olib 
tashlang.
Yosh bolalar
j 
о ‘yhtqaroq bo ‘ lishadi.
J II
Qart ckoliar 
cltoyxonaga 
chiqishdi.
Q arong'i zulnw tda birt>r 
bir sharpa sezilmax edi.
6-amaliy ish. Aniqlovchiga xos belgilar tushirib qoldirilgan so'zlami 
yozing.
1. Predmet belgisini anglatadigan yoki narsaning kimgadir
qarashliligini ifodalaydigan ikkinchi darajali bo‘lak_____ ______
deyiladi.
2. Sifatlovchili birikmada __________ _ 
sifatlanmishning biror
xususiyatini aniqlab keladi.
3. Qaratuvchili birikmada bir predmetning ikkinchi predmetga 
anglashiladi.
4 .
predmetni boshqacha nom berish yo‘li bilan
aniqlaydi.
185

---

T o ‘Idiruvchi
1-amaliy ish. KEYS: “Muammoli vaziyat” jadvali
To‘ldiruvchi gap bo'lagimi, birikmaning ichki bo'lagi yoki s o ‘z 
kengaytiruvchisi? To‘ldiruvchi haqidagi mavjud nazariy qarashlami 
solishtiring.
Sayfullayeva R., va boshq. 
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili”. 
- Toshkent, 2009.
Sh.Rahmatullayev. “Hozirgi 
adabiy o'zbek tili”. -
Toshkent, 2006.
Akramov Sh. 0 ‘zbek tilining 
gap qurilishida toidiruvchi va 
hoi ([WPm] aspekti misolida): 
Filol. fan. nomz. ... diss. 
avtoref. - Toshkent, 1997. 
17-b.
Toidiruvchi nutqiy gap 
qurilishida so'z 
kengaytiruvchisi sifatida 
ishtirok etadi va fe’l bilan 
ifodalangan har qanday bo‘lak 
yoki bo‘lak qismining 
ma’noviy valentligini 
toldiradi.
Asli toidiruvchi - birikma 
turlaridan biri-ning tobe 
bo‘lagi, birik-maning ichki 
bo'lagi; bunda toidiruvchi 
jumla tarkibida kesimdan 
boshqa vazifada kelgan 
sintaktik birlikka bog‘-langan 
holda qatnashadi.
Gap kengayish tizimida 
toldiruvchining kengay- 
tiruvchilik mavqeyi 
chegaralangan. U faqat so'z 
kengaytiruvchisi bo'la oladi.
2-amaliy ish. Berilgan gaplardan toidiruvchi sintaktik vazifasida 
kelgan bo‘laklami aniqlang. Toidiruvchini hokim bo‘lakka bog‘lovchi 
vositalarga izoh bering.
1. Istiqlol epkinlari iste’dod chashmalarining ко‘zini ochayotir 
(U.Normatov). 2. Har bir odam do ‘stlaridan shu burch va mas ’uliyatlarini 
ado etishini talab qiladi (M.Mahmudov). 3. Cho'yan bandli pechkani 
yoqishingiz bilan qozonda suv isiydi ( 0 ‘.Hoshimov). A.Tong otganda 
bobom bilan maslahat qilishdi (O'.Hoshimov). 5. So ‘zni o ‘z o ’rnida 
ishlata bilish uchun farosat, malaka va ziyraklik zarur (So‘zl.).
186

---

3-amaliy ish. 0 ‘.Hoshimov asarlaridan olingan ushbu gaplarda 
ishtirok etgan to‘ldiruvchilami aniqlang. To‘ldiruvchinmg nima sababdan 
so‘z kengaytiruvchisi ekanligiga izoh berishga harakat qiling.
1. Muzaffar yerda yotgan portfelini shaxt bilan yulqib oldi. 2. Oqshom 
chog'lari Toshkent ko'chalari chumoli iniga o'xshab ketadi. 3. Alimardon 
choyni olarkan, zimdan unga qarab qo'ydi. 4. ...Ammo qaytish yo ‘Uni 
topolmas, yana may bilan taskin berardi o'ziga. 5. Ular o'tmishlari 
haqida, bolalik xotiralari to'g'risida uzoq-uzoq gaplashib o'tirishardi. 6. 
Alimardon qo'li bilan deraza tomonga imo qilib yana kuldi.
4-amaliy ish. “Mobil telefonning foyda va zararlari” mavzusida 
ma’rifiy matn tuzing. 
Gaplar tarkibidagi vositali va vositasiz 
to‘ldiruvchilami ajrating.
5-amaliy ish. Aniqlovchi va to‘ldiruvchining turlarini ularga mos 
misollar bilan juftlang.
1.
Sifatlovchi aniqlovchi
A Vatanimizni jon-dildan sevamiz.
2.
Vositali to'ldiruvchi
В
Mening hech kimim yo‘q.
3.
Qaratqich aniqlovchi
С
Yo'lda ukam menga to4g‘ri kelib qoldi.
4.
Vositasiz to'ldiruvchi
D
Bolali uy - bozor, bolasiz uy - mozor.
Javob:
1- 
| 
2-
3 - 
| 
4-
6-amaliy ish. To‘ldiruvchining birikmali qoilanishiga badiiy 
asarlardan 4 ta gap toping. Toidimvcbining ifodalanishi to‘g‘risida ilmiy 
axborot yozing.
7-amaliy ish. To‘ldiruvchilarni vositali va vositasiz to‘ldiruvchi 
turlariga ajrating va mos raqamlami jadvalning o‘ng tomoniga yozing.
1. 
Bir кип ко‘zlarimdan qochdi uyqular... 2. Bilingki, o ‘z vaqtida 
tuzatilmagan xato fojiaga olib keladi. 3. Rahmi kelib bulutning Yig'lab 
to ‘kar yoshini. 4. Yaxshi bilan yursang, yetarsan murodga. 5. Yaxshidan 
yaxshi ot qolar. 6. Unisi о ‘ziga bergan azobdan qiynaladi, bunisi esa о ‘z 
qilig‘idan dard chekadi.
To‘ldiruvchining turlari
Javob raqamlar
Vositali to‘ldiruvchi
Vositasiz to'ldiruvchi
187

---

8-amaliy ish. Aniqlovchi va to'ldiruvchi yuzasidan egallagan 
bilimingizni quyidagi nostandart test savollari asosida sinab ko‘ring. 
Testda berilgan ilmiy xulosalarga jadvalga “Ha” yoki “Yo‘q” javoblarini 
qayd etish asosida munosabat bildiring.
1. Aniqlovchi harakat-holat belgisini bildiradi.
2. To‘ldiruvchi belgili va belgisiz ko‘rinishlarda shakllanadi.
3. Sifatlovchi aniqlovchi predmet belgisini bildirib, qanday?, qanaqa, 
nechta, nechanchi? so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi.
4. To‘ldiruvchi har doim obyekt tushunchasini ifodalaydi.
5. Qaratqichli aniqlovchi qaratqich va bosh kelishiklari bilan 
ifodalanadi.
6. Aniqlovchi doimo boiakning boiagi mavqeyida keladi.
7. To‘ldiruvchi gap kengaytiruvchisi sanaladi.
1
2
3
4
5
6
7
9-amaliy ish. 1. Nostandart test javobini toping.
Vositali
Aniqlovchi va to‘ldiruvchining turlarini 
ularga mos misollar bilan juftlang.