D. M. Insapov, M. N. Tuychiyeva Elektr transportidan foydalanish va Ta`mirlash

5. Lokomotiv o’qining sifatiga baho berish 
Quyidagi hollarda lokomotiv o’qi brak qilinadi: 
- boshidan oxirigacha ovoz etishda o’qning qarama qarshi tomonidan 
signal bo’lmasa; 
- nazorat mintaqasida brak qilish signali ELT kranining o’rtasidan 
oshib ketuvgan. 
 
LABORATORIYA ISHI № 6 
Lokomotiv detallarini uyurmaviy tokli defektoskopiya qilish 
Ishning maqsadi. Tbd turidagi defektoskopining tuzulishi va 
defektoskopiya qilish bo'yicha ko'nikmalar.
1. Defektoskopining tuzulish va ishlashi 
Temir yo’l transportida kopincha detallarda ekspluatasiya qilish 
jarayonida hosil bo’ladigan darzlar yuzacha keladi. Bu darzdlar 
detallarning uzok vakt ishorasi almashib turadigan eklamalar ostida 
bo’lganligi sababli metallarda charchash xollari natijasida yuzasa keladi. 

---

Detalning yuza kismi hosil bo’ladigan va yuza kismida rivojlanadigan 
darzlarni yuzaki darzlar deb ataladi, ularni ichki ya'ni chukur darzlardan 
fark qilish uchun yuzaki darzlar deyiladi.
Shuningdek yuzaki darzlarga detallarni jilvirlash va toblash, 
payvandlash va eritib koplashda hosil bo’ladigan darzlar xam kiradi. 
Lokomotivlarning muxim detallardagi darzlar poezdlarning xavfsiz 
harakatlanishiga ta'sir qilishi mumkin, shu sababli detallarda xavfli darzlar 
bo’lganida ularni ekspluatasiyaga ko’yish mumkin emas. Ko’pgina 
hollarda yuzaki darzlar zining boshlangich bosqichidagi rivojida oddiy 
ko’z bilan nazorat qilishda aniqlanmasligi mumkin. Shu sabali darzlarni 
aniqlashda mukamman usallarda foydalaniladi, ulardan biri uyurmaviy tok 
bilan defektoskopiya qilish usulidir. 
Bu usul defektoskopiya qilishda, devor qalinligini o’lchashda va metal 
tarkibini o’rganishda keng qo’llaniladi. 
Usulning mohiyati ob'ektning yuzasida uyurmaviy toklarining 
taqsimlanishiga baho berishdan iborat.
Toklarni uyg’otish uchun turli toplamali qayta o’zgartirgichlar 
qo’llanib ular bitta yoki bir nechta induktivlik g’altaklardan iborat haltaklar 
o’zgaruvgan tok bilan uyqotiladi va o’zgaruvchan magnit maydoni hosil 
qiladi. Qayta o’zgartirgichni ob'ekt yuzasiga qo’yilganda shunday 
maydonni yuza qatlashlarda uyurmaviy toki hosil qiladi. 
Uyurmaviy toklarining magnit maydoni o’z navbatida qayta 
o’zgartirgichning g’altaklariga ta'sir qiladi, ularning elektr maydoni 
qarshiligini o’zgartiradi yoki ularga elektr yurituvchi kuch kiritadi. 
G’altakning chiqishida kuchlanishning o’zgarishi yoki uning qarshiligini 
o’zgarishi nazorat qilinayotgan ob'ektning yuza qatlash xaqida axborat 
beradi. 
Uyurmaviy tokli defektoskop yordamida nuqson (defekt)lar aniqlanishi 
mumkin, shu juyonadan 0.2 mili lak buyoq qatlashi ostidagi nuqson 
(defekt)lar xam aniqlanadi. 
Nuqson (defekt)lar quyidagi chukurlikgacha aniqlanadi: 
Magnit bo’lmagan materiallarda 0.15 mm dan ka bo’lmaganda 
issiqbandosh (titanli) materiallarda 0.15 mm dan kam bo’lmaganda. 
Ferromagnit materiallarda 0.15 mm dan kam bo’lmaganda. 
Mazkur laboratoriya ishida TVD o-o-o TO turidagi tokouyurmaviyli 
defektoskopdan foydalaniladi. 
Defektoskop sxemasi U1 dala tranzistoridan iborat u r-p o’tuvchili, p-
xonali bilan bo’lib, teskari aloqa sig’imi bilan bo’lib ikki konturli 
avtogenerator sxemasi bo’yicha bajarilgan.
Atogeneratorning birinchi parolel rezonans konturi U1 dala tranzistori 

---

zavtorining (qulfning) zanjiriga kiritilgan, u U1 induktivlik datchigidan 
iborat va unga paralell quyidagilar ulangan: S3 doimiy kondensatorning S1 
va S6 so’zlagichlari, S18 kondensatorning - magnit bo’lmagan materiallari. 
Avtogenerator anchagina katta impulslar orasida o’zlikni ish tartibini 
tagminlaydi. 22-rasmga qarang. 
1
qiya tarmoqning A nuqtasining (21-rasm) voltamperli chiqish 
tavsifida ishlaydi, u avtogeneratorning uzlukning generasiyasiga o’tish 
nuqtasidan ancha uzoqda joylashgan. 
24-rasm. Tranzistorda tok maromlashtirgichining ishlash grafigi 
Nuqson (defekt)ga yaqinlashishda (uzliksiz generasiya tartibiga o’tish 
nuqtasiga yaqinlashishda) U1 tranzistorning toki ortadi va ishchi nuqta U2 
tavsifnomasining tuyinish oblastiga o’tadi unda U2 tranzistorining 
chiqishlari orasidagi doimiy kuchlanish va umumiy sim orasida kesin 
pasayadi va U1 tranzistoridagi avtogenerator uzliksiz generasiya tartibiga 
o’tadi. 
Bu 
kuchlanish 
nolga 
yetgan 
paytda 
avtogeneratorning 

---

uzoqlashtirilganda generasiya qayta tiklanadi.
Datchikning paralell konturidagi rezonans chastotasi konturning 
rezonans chastotasidan pastroq qilib tanlab olinadi, u induktivlik L1, 
montaj siqimidan iborat bo’lib chiqish zanjiriga kiritilgan. 
Sxemada V5 tranzistorining potensial bazasi shunday tanlab olinadiki, 
unda V5 trazistori U2 chiqishidagi kuchlanish uzliksiz generasiya tartibiga 
o’tshiga mos kelganda ochiladi, u U4 kollektorda potensial paydo 
bo’lishini keltirib chiqaradi. Bu potensial taminlash manbaining plyus 
potensial yaqin. 
U4 kollektoridan musbat kuchlanish U13 yoruqlik diodiga (R 6 
rezistori orqali) va tovush indikatorining generatoriga keladi. Ular U9 va 
U10 tranzistorlarida joylashgan.
U4 tranzistorining kollektorida musbat potensial paydo bo’lganda R7 
rezistori orqali S9 kondensatori zaryadlana boshlaydi va mos ravishda S8 
kondensatori razryadlanadi. Ulanish kuchlanishiga yetganda bir o’tishda 
U8 tranzistori ochiladi va S8 kondensatori U6 miter-bazali o’tish orqali 
zaryadlanadi, U6 tranzistori qisqa vaqtga ochiladi. 
Ochiq U6 tranzistori tok maromlashtiruvchi tranzistor U2 shutlaydi va 
uning chiqishidagi potensial ortadi. Agar datlchikni nuqson (defekt)dan 
kursak, u xolda uzlukli generasiya qayta tiklanadi U5 tranzistori yopiladi 
U4 kollektoridagi potensial nolgacha tushadi va bundan yoruqlik va tovush 
indikatorining uzilishini keltirib chiqaradi. 
Agar datchik nuqson (defekt) ustida turishi davom etadigan bo’lsa u 
xolda uzlukli generasiyaning juda qisqa vaqtga qayta tiklanishi ruy berai, 
so’ngra yana uzlukli generasiya uziladi. Boshqacha so’z bilan aytganda 
uzlukli generasiyaning qayta tiklanishi va uzulishi davriy ravishda 
takrorlanadi. Yoruqlik diodi va tovush indikatori tovushlarining ipulsli 
nurlanishini keltirib chiqaradi. Datchikni detal ustida tez surilganda tovush 
chiqarish (zvuchenie) vaqti datchikning nuqson (defekt) ustida turish vakti 
bilan mos tushmaydi va R7, S8, S9 zanjirlarining doimiy vaqti bilan 
aniqlanadi. 
Avtogeneratordagi kuchlanish U2 tranzistorining 2 chiqishidagi chiqish 
potensial uzliksiz generasiya tartibiga o’tganda so’ng avtogenerator yuqori 
chastotali tebranishlarining ampitudasiga bog’lik bo’lib qoladi. Bu o’z 
navbatida R3 rezistoridan otayotgan U5 tranzistori kollektorining tokini 
belgilaydi. 
Nuqson (defekt) o’lchashning ortishi bilan (uzilish chuqurligini) U5 
tranzistori kollektorining toki R3 rezistoridagi kuchlanishning pasayishi va 
U9 tranzistori bazasida ortadi, bu esa U10 bir o’tishli tranzistori 
relaksasion N4 generatorining chastotalarini va bosh telefonlarda tovush 

---

signallarining ortishiga olib keladi. 
2. Defektoskop konstruksiyasining biyoni 
Defektoskop bu portativ asboblar (25-rasm) o’rnatilgan: RV1 
mikrometri, U3 yorug’li diodi, datchikni ulash uchun ajratish (raz'yom) 
bosh telefonlarni ulash uchun ajratgichlar, shuningdek dastaklar: S1 
o’zgaruvchan kondensatorining dastasi, "nastroyka grubo" belgisi bilan 
belgilangan, S6 kondensatorining dastasi "nastroyka plavno" belgisi bilan 
belgilangan "vkl" tumbleri "smeshenie" belgisi bilan belgilangan 
o’zgaruvchan R16 rezistoridan iborat. 
25-rasm. Uyurmaviy tokli defektoskopining umumiy ko’rinishi