D. M. Insapov, M. N. Tuychiyeva Elektr transportidan foydalanish va Ta`mirlash

 
1-LABORATORIYA ISHI 
 
Yuk tashuvchi elektrovozlarni real sharoitlarga yaqin sharoitlarda 
boshqarishni o’rganish 
 
Ishning maqsadi: Yo’riqnomalar va video materiallar asosida yuk 
tashuvchi elektrovozlarni real sharoitlarga yaqin sharoitlarda boshqarishni 
o’rganish. 
Uchastka bo’ylab yuk tashuvchi poyezdlarni boshqarishning o’ziga 
xos xususiyatlari 
Yurish vaqtida lokomotiv brigadalari TFQ 16.38-16.49 punktlariga, harakat 
tarkiblari tormozlaridan foydalanish bo’yicha yo’riqnomalariga amal qilishi, 
mashinist 
va 
mashinist 
yordamchisi 
o’rtasidagi 
o’zaro 
gaplashish 
reglamentlaroga rioya qilishi kerak. 
Ko’p hollarda peregonlarda ko’tarilishlar qiyaliklarga, tushishlar-
ko’tarilisharga yoki tekisliklarga, to'g'ri uchastkalar egriliklarga almashadi. 
Mashinist o’z vaqtida boshqaruv rejimini o’z vaqtida o’zgartirib borishi 
kerak, yuqori pozisiyalarga o'tishi yoki tortuv dvigatellarini qo'zg'atishi 
susaygani asosida zarur hollarda tezlikni oshirishi yoki to’liq qo’zg’atishga 
va quyi pozisiyaga o’tib, zarur bo'lganda tortish kuchini kamaytirish kerak. 
Dvigatellarni yangi ulanishiga o’tishning barcha hollarida pozisiyalarga 
olganda tokni kattalikka qadar oshib ketmasligi maqsadida ampermetr 
ko’rsatkichiga ahamiyat qaratadilar. 
Poyezdlarni ko’tarilishlar (podyomlar) bo’ylab boshqarishda tortuv 
dvigateli zanjiridagi tokga e’tibor qarariladi: agarda u himoya rostlangan 
maksimalga yaqin bo’lsa, tok hosil bo’lishini oldini olib tokni 
kamaytiradilar. Buning uchun o’zgaruvchan tok elektrovozlarida pastroq 
qo’zg’atishning zaif pog’onasiga va guruhli perekluchatel (o’chirib 
yoqgich) yuruvchi (xodovoy) pozisiyaslariga o’tiladi. G’ildirak juftliklari 
sirpanishi elektrovoz g’ildiraklari ostiga qum sepish bilan bartaraf etiladi. 
Sirpanish hosil bo’lganini ampermetr strelkasiga qarab aniqlaydilar: strelka 
tebranishni boshlaydi. Bunda tortuv dvigatellari va tishli o’tkazuvchilar 
ishida kuzatiladigan tovushning tembri va balandligi o’zgaradi. G’ildirak 
juftliklari sirpanishida sirpanishga qarshi himoya ishga tushadi. Agarda 
sirpanish to’xtamasa, tutqich (rukoyatka)ni bir qancha pozisiyaga, 
yuklamani kamaytirish tarafga o’tkazadilar, sirpanish to’xtaganidan so’ng 
tutqich (rukoyatka)ni yana yurish pozisiyasiga qo’yiladi.
Poyezdni ko’tarilish (podyom)dan tushish (spusk)ga harakatlanganda 

---

(1-rasm), imkon qadar tezlik oshirilib, tortish kuchi kamaytiriladi: tortuv 
dvigatellari to’liq qo’zg’atishga, paralleldan ketma-ket-parallelga va 
ketma-ket ulanishga o’tiladi yoki yanada pastroq yurish pozisiyalariga 
o’tiladi so’ng tortuv dvigatellari o’chiriladi.
Tortish kuchini shunday hisob-kitob bilan kamaytirishadiki, harakat 
davomida tushish (spusk)larda mazkur peregon uchun o’rnatilgan tezlikdan 
oshib ketmaslik va agarda tushish (spusk) qisqa masofada bo’lsa, tormoz 
ishlatmasdan uni bosib o’tish, uzun masofalarda esa tushish (spusk)lardan 
ko’tarilish (podyom)larga (1-rasm) harakat davomida ruxsat etilgan 
maksimal tezlikda tormozlar to’liq bo’shatilgan holda, tormoz qo’llanilib, 
bo’shatib yuboriladi.
Poyezd tushish (spusk)lardan tekislikka o’tishida va qayta tushish 
(spusk) bo’ylab harakatida yordamchi tormoz pog’onama pog’ona 
qo’llaniladi va tezlikka mos holda tarkib tushish (spusk)dan so’ng 
yordamchi tormoz pog’onama-pog’ona qo’yib yuboriladi; katta tikkalikdan 
tushish (spusk)dan yoki tushish (spusk)ga holatlarida huddi shu ko’rinishda 
yo’l tutadilar. 
Poyezd cho’zilgan tushish (spusk)lar bo’ylab harakatda,elektrovoz 
elektr tormozlarsiz avtotormoz bilan boshqarish holatlarida (2-rasm) 
o’rnatilgan tezlikni ortib yoki kamayib ketishiga yo’l qo’ymaslikka harakat 
qiladilar. Tormoz tizimidagi zaryadli bosimni 18‰ ba’zan esa 18‰ gacha 
tikkalik tushish (spusk)lar uchun 0,53…0,56 MPa o’rnatadilar.

---

1-rasm. Poyezdni ko’tarilish (podyom)dan tushish (spusk) va tushish (spusk)dan 
ko’tarilish (podyom) bo’ylab harakarlanishi. 
Pog’onali tormozlash qo’llaniladi. Tormoz magstralida bosimni 
0,06…0,07 MPa ga pasaytiriladi (1-pog’ona); agarda o’rnatilgan tezlikni 
ushlab turish yoki kamaytirish uchun bu yetarli bo’lmasa, zaruriyatga ko’ra 
bosim 0,03…0,04 MPa (2-pog’ona) pasaytiriladi. 18‰ va undan ko’p 
tikkaliklarda 1-pog’ona tormozlanish bosimni 0,07…0,08 MPa, 30‰ 
tushishlarda – 0,08…0,09 MPa ga pasaytirib, o’rnatilgan tezlikdan 5-10 
km/s kamroq tezlikda qo’llaydilar. 
Tormoz kuchi mazkur peregon uchun yo’l profili, harakat tezligi va 
o’rnatilgan tezlikka bog’liq holda rostlanadi. Ehtimol poyezd tormoz 
rejimida ko’proq chidamliroq va tormoz tizimi to’liq zaryadigacha va 
qayta tormozlashda poyezdning o’rnatilgan tezligi ortib ketmasligini 
hisobga olgan holda avtotormozni ishga tushiradilar.
Qayta tormozlash tormoz magistrali zaryadlangandan so’ng (1 
daqiqadan so’ng) amalga oshiriladi. 
2-rasm. Poyezdni tushish (spusk) bo’ylab, tekislikka va yana tushish (spusk) bo’ylab 
harakati 
Agar yuk poyezdlari tushish (spusk) bo’ylab harakatida tormoz 
berganda tormoz magistralidagi bosim 0,38 MPa ga tushib ketsa poyezdni 
darhol to’xtatish, yordamchi tormozni ishga tushirish, undan keyin 
avtomatik tormozni qo’yib yuborish va tormoz magistralini o’rnatilgan 

---

bosimgacha zaryadlash (yuk poyezdlarida 5 daqiqadan kam emas) zarur.
Agar tushish (spusk) oxirida yuk poyezdi tormoz magistralida 0,38 
MPa dan past, lekin 0,35 MPa dan kam bo’lsa va keyingi tormozlashgacha 
tormoz magistrali zaryadkasi uchun vaqt yetarli bo’lsa, poyezdni tormozni 
zaryadlash uchun to’xtatish talab etilmaydi.
Ta’qiqlovchi signalga yoki eng so’nggi ustunchaga yaqinlashganda 
tormozlarni to’liq bo’shatish faqatgina poyezd to’xtaganidan keyin amalga 
oshiriladi.
Ko’tarilish (podyomda) to’xtashdan oldin EKG pozisiyalari eng past 
yuruvchi (xodovoy) gacha kamaytiriladi, avtotormozlar ishga tushiriladi va 
tormoz to'lqinlari poyezd bo'ylab tarqalganda kontroller dastagi “O” holatiga 
qo’yiladi. To’xtatilgandan so’ng lokomotiv yordamchi tormozi ishga tushiriladi 
va poyezd avtotormozi qo’yib yuboriladi.