Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

/ 5. - чизмя Кичнк шЛяонларда зрозияланган тупрокяарда тажрнбадарнинг жойлашнит.

Ёнбағир ерлардаги ғўза ва бошқа зироатлар суторилгаша тупроқнинг ювилиб кетиш миқоори ушбу формула бўйича аниқпанади:

0,-3^10-341, В,1₂,-
Бунда. 0, -X узунпикдаги пайкалда тупроқнинг ювилиб, олиб чиқилиши, т/га;
Я, -X кенглигидан тупроқ олиб чиқилишининг ўртача жадаллиги, г/см;
В, - X кенгликдан жами сув оқимининг кенглиги, м;

12. 
    - X кенгликда сувнинг ўтиш вақти, соат.
    

Ирригация эроэиясида тупроқ ювилишини соддалаштирилган қуйидаги формула бўйича қисоблаш мумкин:
(1)
2
Бунда: И' - эгат кесмасидаги ўйилмаиинг майдони, см²; а - ўйилма юқори чегарасинииг кенглиги, см; в-ўйилма туби кенглиги, см;
Ь- ўйилманинг ўртача чуқурлиги, см.
Атар а-8,5; в- 6,5 см; К=4,2 ем. бўлса, суғориш эгат узунлиги 50 м. ёки 5000 см бўлади. Шунда
1Ғ=^8,5*⁶'⁵- 4,2 = 31.5™*
Эгат кесмасидаги ўйилма майдонини (ЗУ эгат узунлигига (I) кўпайтириб, бир эгатдан (50 м) ювилиб кетилган жами тупроқ ҳажмини (см³) топамиз:
№ ■£ (2)
ски №-^=5000-31,5=15700 см³ ёхуд битга эгатдан 0,1575 м³ тупроқ ювилган.
Маълумки, гўза 60x60 см. тизимда экилганда 1 га да 166 эгат бўлади. Демак, 166 ни 0,1575 м³га кўпайгириб, 50 м. узунликдаги барча эгатлардан ювилган умумий тупроқ ҳажми топилади: 166x0,1575=26,145 м³.
Шу ҳажмдаги тупроқни т/га ўтказишда ушбу формуладан фойдаланамиз:
у к о (3)

7. 
   -166 эгатнинг кенглиги 100 м; ( — эгат узунлиги, м;
   

к -ҳажм оғирлиги (1,4);
V-барча эгатлардан ювилиб кстган тупроқҳажми. м⁵.
Бу ерда формулага сон қийматларини қўйиб,
— ■ * и » — 1.4 26,145,и³ 73,206т!га эканини топамиз.
! 50
Куюқ оқим таркибини аниқлаш. Суғорилаётган эгатлардан қуюқ (сув) ва суюқ (лойқа сув) оқим ҳажми ва таркибини ҳисобга олиш тупроқнинг ювилган компоненти ва сувда эриган озиқа моддалар миқцорини аниқлаш имконини беради.
Қуюқ ва суюқ оқимларда гумус, азот, фосфор ва калийнинг ялпи ва ҳаракатчан шакллари, қуюқоқимда булардан ташқари механик таркиб ҳам таҳпил қилинади.
Қуюқ оқим миқдорини ҳисоблаш учун эрозияланиш даражаси турлича булган пайкаллардан алоҳида эгатнинг боши, ўртаси ва охиридан суспензия олинади. Қуюқ оқимда гумус Тюрин услуби буйича, мсханик таркиби пипетка услуби билан, нитратли азот Гранвалд-Ляжу услуби билан, ҳаракатчан фос>1>ор Б Г1 Мачигин услубида 1% ли карбонат-аммоний эритмасида, ялпи азот, фосфор И.М Малиева ва Л.П.Гриценко услубида таҳлил қилинади.
Тупроқнинг ювилиши, оқимнинг миқдори ва эгатдаги сув тсзлигини 4-5 нуқгада 4—6 такрорланишда аниқлаган маъқул.
Эгатдаги сув теалигиии аниқлаш. Ирригация эрозияси жарасни эгатдаги сув ҳаракатининг жадаллигига боғлиқ Суғориш сувининг эгатда оқиш тезлиги ортиши билан унинг тупроққа таъсир этувчи емирувчи кучи ҳам ошиб боради. Эгатдаги сув техпиги унинг оқими микдорига ва ёнбағир таҳпилига бевосита боғлиқдир: ёнбағир қанча тик бўлса, тупроқ ювилиши шунчалик жадаллашади.
Демак, ёнбағирнинг турли қисмларида эгатдаги сув тезлиги нишаблик тиклигига кўра турличадир.
Эгатдаги сувнинг тезлигини аниқлаш учун энг содда усулдан фойдаланилади: турли ёнбағирли ва эгат узунлиги турлича бўлган икки уч бўлак танлаб олинади. Юқори ва пастки нуқгаларда секундомерли кузатувчилар туради. Юқори нуқгадаги кузатувчи сувга сиёҳ кукуни ёки суюқ нефтни туширади ва пастки кузатувчига вақтни бслгилаш ҳақида хабар беради

7. 
   ШАМОЛ ЭРОЗИЯСИ ДАВОМИЙЛИГИНИ БАШОРАТ ҚИЛИШ УЧУН ЭҲМ ВА
   

МАТЕМАТИК УСЛУБЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
Шамод эрозияси саҳро ва бўз тупроқлар минтақаларида, саҳро яйловларида. ғуза ва бошқа зироатлар билан банд бўлган суғориладиган ҳудудларда кескин намоён бўлади. Шамол эрозиясидан қишлоқ хўжалиги катта зарар куради. Зироатларни қайта экиш, ҳосилнинг_ камайиши, маҳсулот таннархининг ошиши хўжаликларга катта зарар етказади. Ўзбекистон Республикаси тупроқпарининг шамол эрозиясидан зарарланганлик харитаси (26) маълумотларига кўра, республикамиздаги 560 минг га ерда кучли шамоллар эсади, уртача шамоллар 2009 минг га, кучсиз шамоллар эсадиган майдонлар 390 минг гектар. Аниқланишича, Ўзбекистонда шамол эрозияси энг кўп намоён бўлган ерлар Фарғона водийси, айниқса, унинг маркаэий ва ғарбий қисмлари, Мирзачўл, Далварзин, Шеробод ва Қпрши, шунингдек, Бухоро воҳасида.
Фарғона водийсида чанг буронлари баъзи йиллари 40, 46 ва 71 кун давом этади.
(32).
Тупроқ дефляциясининг зарарли таъсирини бартараф қилишга эрозияга қарши турли тадбирлар қўллаш орқали эришиш мумкин. Лекин улар кўп меҳнат ва маблағ талаб этади, қолаверса, самараси маълум вақгдан сунггина руёбга чиқади. Бундай тадбирларни амалга оширишдан аввал шамол эрозияси жараёнларини аниқ башорат қилиш зарур. Бунда соҳада замонавий услубларни қуллаш жуда кагта аҳамиятга эга. Чунки улар урганилаётган кўп қиррали барча жараёнларни ягона ахборот нуқтаи назаридан таҳпил этиш, эарур бўлса, режалаштириш ва бошқарувнинг ягона мақбул стратегиясини таъминлаш имконини беради.
Ушбу муаммоларнинг истиқболли ечимини топиш математик модделлаштириш услублари, шамол эрозияси башоратининг вазнфалари, унга қарши мақбул кураш чоралари ва бу жараён билан боғлиқ бошқа тадбирлар ишлаб чиқилишини тақозо этади.
Математик модделлаштиришда минтақавий ва цудудий жараёнлар қонуниятини очиб берувчи кузатиш натижалари ва уларнинг умумлашмаларидан фойдаланилади. Модель жараённинг туб моқиятини ойдинлаштириши, маълум бўлган омилларни яхши изоҳлаши, янгипарини, илгари номаълум бўлгакларини юзага чиқариши, бизларни қиэиқгирган кўрсаткичлар тақсимланишининг назарий графикларини чиқариб бериши зарур.
Маълумки, шамол эрозияси жараёнларининг бошланиши ва ривожланиши кўплаб омилларга боглиқ. Шулардан энг муқимлари-иқпим, ҳаво оқимларининг қамровли қаракатини ва орографик омиллар таъсирнда уларнинг трансформациясини белгнловчи, дсфляцияга ҳудуд ва атрофдаги яхлит нотекис массивлар орографияси, ўсимлик ҳоплами, тупроқни шакллантирувчи тоғ жинслари таркиби, тупроқларнинг физикавий ва кимёвий хоссаларидир. Булар тупроқларнинг эрозияга, инсоннинг тупроқни ўзлаштириш ва фойдаланиш жараёнида унга кўл томонлама таъсирига бардошлилигини белгилайди.
Ўрта Осиё ҳудудидан чанг-тўзон бўронлари ўтиши пайтидаги метеорологик ҳолат, уларнинг юзага келиш механизми ва бошқа масалалар, хусусан, чанг-тўзон бўронларининг шаклланиши ва тавсифи, бурон кунларида аггмосферанинг тик структураси хусусияглари илмий адабиётларда кенг ёритилган
Бизнинг ишланмамиз ҳам айнан шу масалаларни ҳал этишга йўналтирилган. Унинг баёнига бағишланган ушбу мақалада иқлим омилларинн тупроқдагн шамол эрозияси (чанг буронлари) ривожланиш жараёнларини тавсифлаш ва уларга миқдор жиҳагдан баҳо беришга ҳаракат қилинди.
Шамал эрозиясининг давомийлиги бошқа баъзи кўрсаткичларга боғлиқ бўлгани ҳолда ушбу ифода билан белгиланади
Фс-=Д (Х1,хг,хз,...,х₆), (1)
Бунда: ф, - чанг бўронлари давомийлиги; I - кунлар (1= 1,2, .... 365). Чанг бўронларининг сутка («) ичидаги башорат қилинган давомийлигига - суткадаги шамол давомийлиги (Х|), суткада шамол тезлиги (х^), ҳавонинг ўргача атмосфера босими (эсз), суткадаги еғин миҳдори (х₄), сутколик ўртача ҳаво ҳарорати (хд) ва кенг очиқ кенгликлар (х₆) таъсир қилади.
Вазифа ифодани таҳлилий кўринишда топиб, ундан фойдаланиб, шамол эрозияси давомийлигини ҳисоблаб чиқишдир.
Буни икки хид йўл билан ечиш мумкнн; 1) кўп омилли таҳдил услуби - кўп омилли корреляцион таҳдил, 2) мантиқий - эвристик ўз-ўзини ирода этиш услуби (далилларни гуруҳий ҳисоблаш усули - ДГҲУ)-
Қуйида услублар алгоритмига (10, 18) шамол эрозияси омиллари таҳлилига татбиқ эгилган ҳолда қисҳача таъриф берилади.
Куп омилли корреляция таҳлили математик статистика услубларидан бўлиб, илмий урганишнинг соф техникавий Қуролидир. Бу услуб қуйидаги вазифаларни ҳал этишга имкон беради:

1. 
   Битга ёки мажмуий омидлар таъсирида боғлиқ узгарувчанликнинг ўртача ўзгаришини аниҳлаш.
   
2. 
   Натижали кўрсаткич ва омиллардан бирортаси орасидаги боғлнқлик бошҳа омилларнинг ўртача кўрсаткичидаги даражаси бўйича тавсифланади.
   
3. 
   Омил ва омиллар нисбий ўзгаришлари шу ўзгаришлар бирлигига боғлиқпигининг ўзгарувчан нисбий ўзгаришлар даражасини бслгилаш
   
4. 
   Натижали кўрсаткичнинг тиғиз алоқаси чегарасини аниқлаш:
   

а) омиллар таҳпилига қўшилган жами билан;
б) бошқалар таъсири чиқариб ташланиб, алоҳида омил билан.

5. 
   Узгарувчан боғлиқпи омилнинг умумий вариациялар ҳажмини таҳлил этиш ва бу вариациялардаги ҳар бир омилнинг ролини аниқлаш.
   
6. 
   Танланган маълумотлар бўйича ҳосил бўлган, танлаб олинган корреляцион алоқалар кўрсаткичларини статистик баҳолаш.
   

Белгилар орасидаги алоқа қамма вақт ҳам тўгри чизиқли алоқр тснгламаси асосида тулиқ намосн бўлмаслиги мумкин.
Маълум жараснларни тавсифловчи қўрсаткичлар орасидаги ўзаро алоқа оддий мутаносиб (пропорционал)боғлиқликка нисбатан баъзан мураккаб хусусиятга эга бўлади.
Чизиқсиз шаклдаги алоқалар кўпчилик метеорологик жараёнларга хосдир. Улар масалан, тупроқнинг шамол эроэияси вақги (чанг-тўзон бўронлари) давомида чизиқсиз ривожланади.
Белгилар орасида чизиқсиз алоқаларни таҳпил этишда тенгламалар типини танлаш ва асослаш жуда муҳимдир, чунки улар мавжуд алоқаларни тўлиқ акс этгиради. Масала чизиқли алоқаларни асослашда фойдаланилган усуллар ёрдамида ҳал қилинади.
Иқлим омиллари орасидаги корреляцияни аниқлаш учун чизиқсиз кўринишдаги купчилик рсгрессиялар тенгламасидан фойдаланамиз:

9.