Дала тажрибаларини ўтказиш услублари

ғўза

7.1-чязма. Тупроқни қимояловчи влмашлаб экиш бўйича тажриба вариантларшшнг жойлашиши.

I | *		1		1		1
	Зйт	- 1 Яэтс! иивляр

I 1 I—■* ирепарв
I. 1 ■_ЧЦ«ИГ(Я1МВ|]|
Хмшшв.и





7.2-чизма. Ккмсвий прспаратлар бўйича тажриба вариантларининг жойлашипш,
Аэродинамик курилмада тадқиқотлар юритиш услуби. Тупроқнинг шамол туфайли эрозияланиши физ'ик жараёндир. Шамол эрозияси бевосита тупроқ юзасида содир бўлади. Бунда аррачаларнинг ҳаводаги учиши улар ердан ажралиб, ер юзасида маълум вақг юмалашидан сунг бошланади. Заррача тупроқцан ажралиб, юмалаганидан сўнг уни ҳдво оқими қамраб олиб, емирилиш манбасидан узоққа олиб кетади. У шу тариқа шамол тезлиги пасайган, осойишта жойга ташланади. Сокинлик қолатида турган заррачани ҳаракатга келтириш учун, ҳаракатдаги заррача ҳаракатини янада тсэлатишга нисбатан катга куч сарфланиши зарур.
**Тажриба 3-4 такрорланишда ўтказилади. ■
Демак. доимий теэликлаги шамолда заррачалар учун шундай шароит яратиш керакки, улар сокинлик ҳолатида қолишсин, агар ҳаракатга келтирилган бўлишса, у ҳолда улар тезлигини энг паст даражагача камайтириш керак.
Шуларга асосланиб, шундай омилларни ўрганиш эарурки, улар асосан тупроқнинг шамолга бардошлилигини белгиласин. Бу омиллар тупроқтипи, типчаси, хили, уларнинг ишлаш жараени, ғадир-будурлиги, эрозияга қарши қўлланилаётган тадбирлар, шамол тезлиги, шунингдек, уларнинг ўзаро алоқалари таъсирида энг кўл даражада узгаради.
Шу муносабат билан шамол тезлигининг типик ва бўйлама ҳолати тадқиқ этилади: а) тупроқ юзасида (аэродинамик қурилманинг фаол қисми); б) эрозияга қарши тадбирлар қулланиладиган баландлик; в) зичлиги ва қалинлигцдан (масалан, иҳота дарахтзорларининг зичлиги ёки анғиздаги туп қалинлиги; кулис, беда ва ҳк.); г) ҳаво оқимининг теэлиги; д) шамолнинг критик тезлиги.
Аэродинамик қурулманинг ишлаш услуби қуйидагиларга асосланади: жуда чекланган дала гупроғи юзаси устидан заррачаларни ҳаракатга келтириш учун ҳар хил тезликда сунъий ҳаво оқими ўгказилади, яъни шамол эрозияси жараёни ёки эрозияга қарши тадбирлар моделлаштирилади. Ҳаво ҳайдаш давомийлиги 10 мин . такрорийлиги 4—6 марта
Аэродинамик қурулма қуйидаги талабларга жавоб бериши керак:
а) тезлиги созланадиган ҳаво оқимини таъминлаш; бу оқим равон бўлиши ва турбулент тартибда ўтиши керақ; оқим тезлигининг тиккага кўтарилишдаги ўзгариши ўрганилаетган юза ғадир-будурлиги ёки эрозияга қарши бошқа тадбирлар таъсирида бўлиши лозим;
б) ҳаво оқимининг тезлиги бу оқим трур нуқталарда деярли узгаришсиз ҳолатдалигида улчанади;
в) ўрганилаётган юза шундай ўрнатиладики, бунда тупроқнинг олиб кетилиши у солинган каретка (идиш)ни қувур (труба) ҳаво бергуича ва ундан кейин тупроқ намлигини ўлчаш билан бирга тортиб ўлчаш мумкин бўлади.
Шамол оқими гезлиги ароселли бекитгич билан созланади.
Қурилманинг ишчи қисмида қувур деворлари твъсирида ҳаво оқимининг тик профилида деформацияю? берзли. Қувурнинг ён ва тепа деворлари аэродинамик силлиқ бўлганлиги учун фақат пастки деворигина, яъни тупроқ юзасигина тезлик профилига ҳал қилувчи таъсир кўрсатади. Бунинг учун пастки деворда қурилма маркаэида тешик очилади, бу дарча эрозия майдончаси билан силжима қисм (каретка) катгалигцпа бўлади. Каретка эрозия майдончаси бияан аравача ёрдамида пастки қурилмага сурилади.
Кутариш ва тушириш гидравлик усулда бажарилади (7.3-чизма).
Ҳаво оқимининг тезлиги Прандталь қувури ёрдамида аниқланади. У микромонометр билан бирлаштирилган ва ҳавонинг тўлиқ ва статик оқимзари фарқини, яъни динамик босимни ўлчаш имконини беради Динамик босим мм. суюқлик устунида ўлчанади:
Р дин. = Р тўлиқ - Р ст.
Микромонометр асбоби кўрсаткичлари бўйича ҳаво оқими тез.лиги қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
И - ^42,2^-^-— (У* у £ м'с,
Бунда: 1°С - ҳаво ҳарорати, °С;
В - барометрик босим, мм. симоб устуни;
I - микромонометр курсаткичи, мм;
;₀ - микромонометрнинг бошланғич кўрсаткичи, мм; у - спиртнинг солиштирма оғирлиги, т/м³; зшр - трубканинг синус оғиш бурчаги;
* - тарировка коэффициенти;
£ - Прандталь трубкаси тарировка коэффициенти.
—Тажрибада қуйидаги наэорат-улчов асбоблариаан фойдаланилади:
- ҳаво оқими тезлигини ўлчаш учун Пито-Прендталь трубкаси Тарировка коэффициснти ^ ⁼ 1,0;

• 
  тўлиқ ва статик босим орасидаги фарқни ўлчаш учун ММН типидаги микромонометр, тарировка коэффициенти - К = 1,0;
  
• 
  ҳаво ҳарорати ва нисбий намлигини аниқлаш учун Август психрометри;
  
• 
  атмосфера босимини ўлчаш учун стационар барометр;
  
• 
  теҳник тароэилар;
  
• 
  секундомер
  

Эрожяланган тупроқларда ўғитларни кулгшш масалаларини урганиш учун дастлаб тегишли тупроқнинг эрозияланганлик даражаси аниқланади.
Тажрибалар эрозияланмаган, ўртача ва кучли эрозияланган тупроқларда ягона тизимда ўгказилади. Бошқа кузатишлар ва тадқиқотлар ҳам худди оддий шароитда ўтказилган тажрибадагига ўхшаш тарзда олиб борилади.

Ирригация эрозияси. Эрозияланган ва эрозияланишга мойил тупроқларда маъдан уғитлар устида қўйиладиган ва ўтказиладиган тажрибаларда тупроқнинг эроэияланиш билан боғлиқ бўлган қатор хусусий хоссаларини ҳисобга олиш зарур. Зироатларни суғориш натижасида ирригация эрозияси юзага келадиган қиялик ерлардаги тупроқларда қўлланиладиган ўғитлар самарадорлиги ва дала тажрибалари натижалари ишончлигига, шунингдек, ҳосил шаклланишига таъсир этувчи омиллар мавжуд.
7.3- чизма. Аэродинамик ҳурулма тузилиши
Шунлай омиллар сифатида қўйидагиларни курсатиш мумкин қиялик тиклиги, тупроқнинг суторишда ювилиши, суғориш эгатида рўй берадиган сув ўйиб кетиш
ҳоллари, озиқа моддаларининг турлича тақсимланиши, улардан бир қисми ва ўғитлар ирригация эрозияси туфайли тупроқдан олиб чиқиб кетилиши.
Ирригация эрозиясига учраган тупроқларда қиялик ҳолатига, уларнинг тиклиги ва экспозициясига қараб, иссиқлик тартибн, амал даври давомийлиги, эгатдаги сув тезлиги ва қиялик булаклари бўйича озиқа унсурлари таркиби ва б.қ текис рсльефли ерлардагига нисбатан узгаради.
Қияликларнинг қайд этилган хусусиятлари, эрозия жараенларининг ўзига хослиги эрозияланган тупроқпарда ўғитлар устида ўтказиладиган тажрибаларга янги услубий талаблар қўяди.
Маъдан ўғитлар бўйича тажрибалар. кучсиз, ўртача, кучли эрозияланган ва шу билан бирга ювиб келтирилган ҳамда эрозияланмаган тупроқда бир хил тизимда қўйилади. Дала тажрибаси вазифасига кўра, ўғитлар билан тадқиқотлар кучсиз ва ўртача эрозняланган ёки ўртача ва кучли эрозияланган тупроқларда ўтказилади. Барча ҳолларда тажрибалар эрозияланган тупроқларда ҳамда, эрозияланмаган тупрокда қам бир вақгда ва тизимда қуйилиши керак. Эрозияланмаган тупроқлар бўлмаган ҳолда тажрибалар ювнлган ва ювиб келтирилган қиялнк кисмларида ўгказила
Тажрибалар тадқиқ зтилаётган ҳудуднинг типик тупроғида утказилиши зарур. Бинобарин, тажриба даласини танлаш тажриба қўйишдан олдинги энг масъулиятли иш эканлигини унутмаслик лозим. Бу иш хужалик тупроқ харитаси билан танишишдан бошланади. Бунда қандай қияликлар ва эрозияланган тупроқлар шу хужалик ҳудудига хослиги бапки тажриба натижапарини жорий этиш режалаштирилаётган туман ёки вилоят ҳудудига ҳам хослиги билан белгиланади.
Тажриба даласи учун ювилмагак (текис тепа қисм) ва шлейф - ювиб келтирилган тупроқли майдонга гуташ бир экспозициядаги икки ёки учинчи даражада эрозияланган ер ганланади. Ювилган ва ювиб келтирилган, шунингдек, ювилмаган гупроқ генетик жиқатдан у ёки бу тупроқ типига кириши зарур. Шу билан бирга, қиялик бир текис (тўғри, қобариқ ёки ботиқ) ва бир экспозицияда бўлиши керак.
Маълумки, ирригация эрозияси жанубий ёнбағирларда яққолроқ намоён бўлади. Шу боис улар тажриба дапаси учун танлангани маъқул. Аммо тажрибани шимолнй ва оралиқ ёнбағирларда ҳам қўйиш мумкин.
Енбагир танлангач (харита бўйича), ерлар айланиб кўриб чикдлади. Кузатишда дапанинг узунлиги, тиклиги ва ёнбағир экспозииияси белгаланади
Ёнбагир узунлиги ювилмаган (юқориги нуқта) ва ювиб келтирилган пастки нуқталар орасидаги масофани тўғри чмэиқда қияпик бўйича рулетка ски қадам билан ўлчаб аниқланади.
Ёнбағир тиклиги (огиш бурчаги) эклимстр ёрдамида 0,5°гача аниқлик билан ўлчанади (ирригация эрозияси 0,5°дан бошлаб намоён бўла бошлайди).
Ёнбағир экспозицияси томонларга нисбатан аниқпанади (Шм, ШмШқ, Шқ, Ж Шқ, Ғ ва ҳ.к.).
Ёнбағирни айланиб текширилгацда наэорат учун тупроқ кесмалари (чуқурчалари) турлича даражада ювилган тупроқлар чегарасини белгалаш учун олинади. Эрозияланганлик даражасини белгилашда В.Б.Гуссак ва Х.Маҳсудовлар таснифидан фойдаланилади. Бунда турли даражада ювилган ва ювиб келтирилган тупроқ хиллари майдончалари барча тажриба вариантларини бир текис жойлаштириш учун қисобга олинади.
Тазкрибаларни ёнбағирда жойлаштиришда яхлит тажриба даласида ва турлича уғитланган бўлакларда ирригация эрозияси жараёнлари таъсир эҳгимоллини ҳисобга олиш зарур.
Турли даражада ювилган тупроқпарда жойлашган баъзи тажрибалар оқим йўналишида бир чизиқда жойлаипирилмаслиги керак, чунки юқориги бўлаклардан пастроқдагиларига тупроқ заррачалари ва озиқа моддалари ювилиб тушиши мумкин. Шунинг учун ёнбағирда жойлашган (ўртача ва кучли ювилган тупроқларда) тажриба вариантлари ювилмаган тупроқдагиларга нисбатан чапроқ ёки ўнгроққэ сурилиши керак (7 4-чизма).

Пайкаллар тор ва ёнбагирлар қисқа бўлган ерларда вариантларни бир чизиқда жойлаштирса булади Лскин бундай қолларда вариантлар орасидан ўқариқ олиб, оқава суалар четга йўналтирилиши керак

Вариантлар ёнбағир буйлаб, чуаиқ тўрт бурчак шаклида қиялик йўналишига мослаб фақат бир ярусда жойлаштирилади. Вариантнинг энг кичик ўлчами 120 м² Тажрибадаги барча ҳисоблар ва куэатишлар умумқабул қилинган услубномалар асосида юритилади, фақат суюқ ва қуюқ (лойқа сув) оқава миқдори қуйида келтирилган усул билан аниқланади.
Тупроқ ювилишини ҳисоблаш. Сув оқимининг ювиш тезлиги қуйидаги формула (Куэнецов, 1978) билвн ҳисобланади


Бунда: -дастлабки намлиги \У бўлган тупроқ учун оқимнинг оқувчи тезлиги.

м/с;
ГП1—оқимдаги мавжуд ва аралашган чўкиндилар мнқдорига боғлиқ коэффициент, Ц.Е Мирцхула ва (1970) маълумотлари бўйича мос ҳалда 0,85 ва 1,40.

Ш2 -ўсимлик илдизи таъсирини ифодаловчи ва 1 мм. дан кам диаметрли илдизларга боғлиқ коэффициснт;
£ - оғирлик кучининг тезлашиши. м/с².
у₀у, -мос ҳолда тупроқ ва сувнинг солиштирма вазни, т/м³;
п' - оқимдаги тезликнинг ўзгартувчанлигини кўрсатувчи коэффицент, у суғориш эгатидаги оқим учун 2,3;
Р-агрегатлар ғоваклиги, %
б„-дастлабки намлиги V/ бўлган тупроқ Саввинов бўйича намли элангандаги сувга чидамли агрегатларнинг уртача диаметри, м ; а-оқим ўзанининг эгилиш бурчаги, градус;
к- заррачалар жипслашишини аниқлаш бўйича ҳисобланған (Мирцхулова, 1967), бир хиллик коэффициенти;
тупроқ ҳажм оғирлигига боғлиқ ва тупроқ тахланишини белгиловчи коэффициент ;
С«—дастлабки намликдаги тупроқнинг жипслашиши (Цитович бўйича), тупроқ юэаси тез сув бостирилиб, сув сиғдира алишигача туйинтирилганда, т/м².





7.4. чиэш. Катта майдонларда зрозияланпн тупроқдарда тажрибаларнинг жойлашишм