Dariy adabiyoti

Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Afg‘oniston adabiyoti u qadar chuqur o‘rganilmagan. Buning asosiy sabablaridan biri afg‘onistondagi notinch Vaziyat ekanligi Barchamizga ma’lum. Shunday bo‘lishiga qaramay tadqiqotlar natijasida Babrak Arg‘and ijodiga doir bir nechta maqola va darslikdan tadqiqot davomida Foydalanildi.
Sayid Mexronning لبخندِ شيطان » اثری بزرگ از دکتور ببرک ارغند
«هنر بیداریست و تاریخ هنر تاریخ بیداریها asari, Inomxoʻjayev Rahmon, Afgʻoniston dariyzabon adabiyoti (XIX asr oxiri – XX asr). – T., 2018. – 372 b darsligi. MUHAMMEDİ, Mehmet Hüseyn (2009) Tarih Tahlili Dastan Navisi

Afganistan, C 1 , Tehran: Çeşme Yayınları. RAHYAB, Mehmet Nasır (2005) Sapidah Dam Dastan Navisi, Meşhed: Tarane Yayınları. Wali Ahmadi Modern literature of Afghanistan Routledge 2014.

Kurs ishining maqsad va vazifalari: Kurs ishining asosiy Maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:

• 
  Babrak Arg‘and hayoti va ijodini keng ko‘lamda yoritib berish.
  
• 
  Babrak Arg‘andning afg‘on hikoyanavistligiga qo‘shgan hissasi.
  
• 
  Badiiy tasvir Doktr Arg‘and asarlari ko‘lamida
  
• 
  Babrak Arg‘and hikoyalaridagi obraz va drammatizm tahlili.
  

I BOB. XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHLARIDA AFG‘ONISTONDA DARIY ZABON ADABIYOTI
1.1 Afg‘onistonda zamonaviy adabiyotida hikoyanavistlik
Afg‘onistonda 19-20 asrlarda yaratilgan asarlar, o‘sha davrdagi Afg‘on adabiyoti bu joylarda istiqomat qiluvchi dariy va Pashtun qabilalarining ijtimoiy-madaniy rivojlanishi va an’analarining bir qismidir. Afg‘oniston adabiy jarayonining rivojlanishi mamlakatning o‘ziga xos tarixiy va ijtimoiy sharoitlari bilan bog‘liq. Afg‘oniston ko‘p millatli mamlakat va u yerda bir necha ming yillardan buyon tojik, pushtun, o‘zbek va boshqa qabilarga mansub millatlar istiqomat qiladilar. Bu ham mamlakat madaniy hayotining rang-barang manzarasiga rang qo‘shib, afg‘on xalqining madaniyati, va adabiyotiga o‘ziga hoslikni bag‘ishlaydi. Afg‘oniston uzoq yillar mobaynida turli tashqi kuchlar ta’siridi bo‘lgan davlat. Bu mamlakatni va uning aholisni dunyoning eng qudratli davlatlari bosib olishga harakat qilaganlar. Bunday tashqi kuchlarga qarshi kurashuvchi omil albatta ilm bo‘lgan. Faqatgina adabiyot ilmi orqali xalqning ongiga ozodlik, tinchlik, erkinlik kabi tushunchalarni singdirishga harakat qilingan. O‘sha davrning ma’rifatparvar kishilari o‘z asarlari, gazetadagi maqolari orqali xalqni birdam bo‘lishga chaqirardi va shuning asnosida Afg‘onoston zamonaviy adabiyotining ham rivojlanishiga turtki bo‘ldi.
Afgʻoniston tarixida birinchi bor nashr etilgan gazeta “Shams un-nahore Kobul” nomi bilan 1873-yildan chop etila boshlagani haqida yuqorida aytib oʻtilgan edi. Muhammad Kozimning Ohang ning ta’kidlashicha, gazeta nashr etish gʻoyasi amir Sheralixonga Said Jamoliddin Afgʻon tomonidan taqdim etilgan islohotlar dasturida mavjud boʻlib, mamlakatga yangidavr nafasi kirib keli shini istagan amir bu gʻoyani xayrxohlik bilan qabul qilgan. Gazeta bosmaxona mutasaddisi Mirzo Abdulalixon nazorati ostida boshda haftada bir, keyinroq esa, ikki haftada bir 16 sa hifada chop etilgan. M.K. Ohangning yozishicha, gazeta sonlari orasidagi muddat har doim ham muntazam boʻlmagan, ayrim hollarda ular orasidagi muddat 15 kun emas, balki undan ham ortiq, hatto bir oygacha choʻzilib ketgan. Shuni aytish oʻrinliki, “Shams un-nahore Kobul” nashr eti lishidan oldin ham afgʻon ziyolilarining ma’lum bir qismi gazeta tushunchasi bilan tanish boʻlib, xorijda, xususan, Hindis tonda nashr etilgan gazetalarni oʻqishar, ular orqali dunyo xabar lari, hatto Afgʻoniston voqealaridan xabardor boʻlishar edi. Shunga qaramay, “Shams un-nahore Kobul”ning nashr etilishi mamlakat madaniy hayotida yuz bergan ijobiy voqea boʻldi. M.K. Ohang bergan ma’lumotga koʻra, gazeta chiroyli nasta’ liq xati bilan bir ustun qilib qoʻlda yozilib, keyin litografik usulda koʻpaytirilgan. Unda berilgan materiallar, asosan, uch turkum – a) informatsion xabarlar, b) tahliliy maqolalar va v) e’lonlardan iborat boʻlgan. Bu materiallar koʻpincha an’anaviy uslub - bezakdor tilda yozilgan boʻlib, hamma oʻquvchilar ham uni yaxshi tushunavermagan. Gazeta nashri, yuqorida aytilganidek, inglizlar ikkinchi bor Afgʻonistonga bostirib kirganlari sababli toʻxtadi. Bu galdagi urushda bosqinchilar Bolo Hisor qal’asini va unda joylashgan bosmaxonani bombardimon qildilar va mamlakat ufqida porlab chiqqan yagona matbuot yulduzini soʻndirdilar. Ana shu achinarli voqeadan soʻng 28 yil davomida Afgʻoniston matbuotsiz yashadi. Habibulloxon podshohligining ilk yillarida qoʻlda yozib tarqatilgan “Qoʻlyozma axbornoma”lar gazeta oʻrnini bosa olmas, mamlakatdagi madaniy va adabiy hayotga ta’sir koʻrsatmas edi. Afgʻonistonda gazeta tashkil etishga qilingan yana bir hara kat 1905-yilda yuzaga keldi. Bu harakatning tashkilotchisi Shoh madrasasi (Madrasaye shohi) bosh mudarrisi Abdurraufxon boʻl di. U gazeta chiqarishga oid 11 banddan iborat taklifini amir huzuriga kiritib, undan ruxsat olishga erishdi. “Siroj ul-axbore Afgʻoniston”("افغانستان الاخبار سراج("1 deb nomlangan bu gazetaning birinchi soni 1906-yil 11-yanvarida 36 sahifada bosmadan chiqdi. Bu baytni gazeta muqaddimasi deb bilsak, u ham ma’lum daraja da “Shams un-nahore Kobul” an’anasini davom ettirgani, muharrir gazeta ishini muxtasar madh va na’t bilan boshlagani guvohi boʻlamiz. Oʻsha davr uchun bu juda muhim narsa edi, chunki jamiyat ning konservativ tabaqalari tomonidan gazeta chiqarish xayrli ish sifatida qabul qilinmagan. Buni hisobga olgan muharrir bosh maqolada gazeta nashr etish zarurligini Qur’oni karim va Hadisi shariflardan
iqtiboslar keltirib asoslashga harakat qilgan. “Siroj ul-axbore Afgʻoniston”gazetasi nashri ana shu yagona son chiqishi bilan toʻxtadi. Bu haqda professor Habibiy yozgan edi: “Siroj ul-axbor”ning birinchi soni mustabid hukumatning qattiq nazorati ostida bosmadan chiqdi, ammo aytishlaricha, Hin distondagi Britaniya davlati uning nashr etilishiga rozi boʻlma di va uning boshqa sonlari bosilishiga toʻsqinlik qildi.” Bundan olti yil keyin Afgʻonistonda dunyo yuzini koʻrgan gaze taning nomi ham “Siroj ul-axbor” deb ataldi, faqat oldingi gazeta “Siroj ul-axbore Afgʻoniston” deb nomlangan boʻlsa, yangisi “Siroj ul-axbore afgʻoniya” ("افغانيه الاخبار سراج ("deb ataldi. “Siroj ul-axbore afgʻoniya” gazetasining tashkilotchisi va muharriri Mahmud Tarziy edi. Gazetaning birinchi soni 1911 yilning 9-oktabrida 12 sahifa hajmida litografik usulda bosmadan chiqdi. Oradan olti oy oʻtgandan keyin gazeta 16 sahi fada, nashrning ikkinchi yilidan boshlab esa, tipografik usulda chop etila boshladi. “Siroj ul-axbore afgʻoniya” gazetasi 1918-yilning 19 dekab rigacha nashr etilib, Afgʻonistondagi fikriy yangilanish va ij timoiy-madaniy taraqqiyotda muhim rol oʻynadi. “Siroj ul-axbore afgʻoniya”ning boshqa xodimlari ham Doviy kabi yangicha fikrlaydi gan, vatan taraqqiyoti yoʻlida xizmat qilishga bel bogʻlagan shaxslar boʻlib, ular oʻzlari tayyorlagan materiallar orqali vatandoshlari ongiga yangi zamon ruhini singdirishga harakat qilar edilar. Buning natijasida gazeta ziyolilar tabaqasining tobora kengroq qatlamlari orasiga kirib bordi va asta-sekin mamlakat dagi nufuzli ijtimoy kuchga aylandi. Ana shu omillarni nazar da tutib, professor Abdulhay Habibiy “Bu gazeta mamlakatdagi siyosiy bedorlik manbai, mashruta (konstitutsiyaxohlik), hatto milliy ozodlik harakati urugʻlari unib chiqishi uchun zamin boʻlib xizmat qildi”, deb yozgandi. ³

2.