Dars №1 Darsning mavzusi: Kirish Darsning maqsadlari

Diduragay yoki poliduragay chatishtirish deb, ikki yoki undan ortiq juft belgilari bilan farq qiladigan ota-ona organizmlarning o'zaro chatishtirishga aytiladi. Diduragay chatishtirishni tekshirish uchun Mendel ikki juft belgisi bilan: donining rangi (sariq va yashil) va shakli (silliq va burishgan) bo'lgan gomozigota holdagi no'xat o'simliklarini o'zaro chatishtirdi. No'xat donining sariq rangi (A) va silliq shakli (B) dominant, yashil rangi (a) va burishgan shakli (b) retsessivdir. Har bir o'simlik bir tipdagi gametalarni hosil qiladi. Bunday gametalarning qo'shilishidan olingan naslning barchasi bir xil ya'ni sariq-silliq bo'ladi.
Birinchi bo'g'in duragaylarida har juft allel genlardan faqat bittasi game-talarga tushib qoladi. Ya'ni birinchi meyoz bo'linish natijasida A gen В gen bilan bitta gametaga yoki b gen bilan tushishi, xuddi shuningdek, a gen В gen yoki b gen bilan bitta gametaga tushishi mumkin.
Har bir organizmda juda ko'p jinsiy hujayralar hosil bo'ladi, statistik qonuniyat bo'yicha har bir duragayda to'rt xilda 25 % dan — AB, Ab, aB, ab gametalar hosil bo'ladi. Urug'lanish jarayonida bitta organizm gametalari ikkinchi organizmning har bir gametalari bilan tasodifan uchrashishi mum­kin. Buni Pennet katakchasi yordamida osongina aniqlash mumkin. Pennet katakchasiga gorizontal bo'yicha bitta organizm gametalari, vertikal bo'yicha katakchalarning chap tomoniga ikkinchi organizm gametalari yoziladi. Katak-chalar ichiga esa gametalar qo'shilishidan hosil bo'lgan zigotalarning geno-tipi yoziladi (112- betdagi 59- rasmga qarang). F₂ da hosil bo'lgan orga­nizmlarni fenotip bo'yicha hisoblab chiqish nihoyatda oson.
Duragaylar fenotip bo'yicha to'rtta gurahga bo'linadi: 9 ta sariq silliq; 3 ta yashil silliq; 3 ta sariq burishgan; 1 ta yashil burishgan duragaylar hosil bo'ladi. Agar har bir belgilar bo'yicha ajralishni hisoblab chiqiladigan bo'lsa, sariq donning soni yashil rangga, silliq shaklining soni burishgan shakliga nisbatan 3:1 bo'ladi. Shunday qilib, diduragay chatishtirishda har juft belgilar boshqa juft belgilarga bog'liq bo'lmagan holda xuddi mono-duragay chatishtirishdagidek ajralishga uchraydi.
Mendelning uchinchi qonunini quyidagicha izohlash mumkin: ikki yoki undan ortiq juft muqobil belgilari bilan farq qiladigan ota-ona organizmlar o'zaro chatishtirilganda, genlar va unga mos belgilar bir-biridan mustaqil holda irsiylanadi.
Mendel qonunlaridan foydalanib, ajralishning bir muncha murakkab hollarini uch, to'rt va undan ham ko'proq juft belgilari bilan farq qiladigan duragaylardagi ajralish hollarini ham tushunib olsa bo'ladi. Agar ota-ona or­ganizm bir juft belgisi bilan farq qilsa, ikkinchi bo'g'inda ajralish 3:1, didu-ragay chatishtirishda esa 9 : 3 : 3 : 1 nisbatda ajralishi kuzatiladi.
Duragaylarda hosil bo'ladigan gametalarni hisoblab topish mumkin.
Poliduragaylardagi gametalarning umumiy sonini hisoblash formulasi — 2n, n — genotipdagi geterozigota juft genlarning soni (Aa) duragayda ikki xil 2¹ gameta; AaBb duragayda esa to'rt xil 2² tipdagi gameta hosil bo'ladi.
AaBbCc — triduragayda sakkiz xil 2³ tipdagi gameta hosil bo'ladi.