Dastlabki insonparvarlik g‘oyalari zardushtiylik dinining muqaddas kitobi

Abu Nasr Farobiy bundan 1100 yil oldin Sharqda ilk bor «davlat», 
«jamiyat», «boshqaruv» singari ijtimoiy tushunchalarni falsafiy jihatdan talqin 
qilgan. U o‘zining asarida: «Har bir inson tabiatdan shunday tug‘ilganki, u yashash 
va oliy darajadagi yetuklikka erishmoq uchun ko‘p narsalarga muhtoj bo‘ladi, 
ammo bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita olmaydi. Ularga ega bo‘lish uchun 
insonlar jamoasiga ehtiyoj tug‘iladi. Bunday jamoa a’zolarining faoliyati bir butun 
holda, ularning har biriga yashash va yetuklikka erishuv uchun zarur bo‘lgan 
narsalarni yetkazib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko‘paydilar va yerning 
aholi yashaydigan qismiga o‘rnashdilar, natijada inson jamoasi vujudga keldi», deb 
e’tirof etgan. 
Shuningdek, u fozil shahar (davlatni) ijtimoiy uyushishning yetuk shakli, 
insoniyat kamolotga erishuvining zaruriy vositasi, deb hisoblab, dunyoda yagona 
inson jamoasini tuzish haqida orzu qilgan.
Mutafakkir o‘zining siyosiy va huquqiy qarashlarida «fozil shahar», ya’ni 
mahalla, davlat qurilishi muammolariga e’tiborini qaratganligini, buni jamoa 
boshqaruvi deb bemalol atasa bo‘lishini, zotan, fozil shahar – davlat (demak, 
mahalla ham) fozil jamoa, unda yashovchilarning tabiatiga mos birlashma – 
uyushma bo‘lgandagina boshqaruv va birlashuvning jamoa tizimiga ega bo‘lishini 
ta’kidlaydi. Bu davrda mahallalar el-ulus uchun erkinlik, ozodlik sari yo‘l ochgan 
va bu erkinlik va ozodlikdan qay darajada foylanishni o‘rgatgan.
Bu olimning fikrlari Abu Ali ibn Sino asarlarida rivojlantirildi. Ibn Sino 
rahbar xalqsiz bo‘la olmaganidek, xalq ham rahbarsiz bo‘la olmaydi, deb 
hisoblaydi. U o‘zining «Uy xo‘jaligi to‘g‘risida»gi traktatida boshqaruv (ilm)ga 
alohida to‘xtalib, uni insondan juda katta aql, iroda va mehnat talab etuvchi juda 
muhim ilm deb hisoblaydi. «Insonlar jamoa bo‘lib, yashashlari uchun o‘zaro 
muloqotda, turli munosabatda bo‘lishlari, bir-birlarining ehtiyojlarini qondirish 
uchun xizmat qilishlari va umumiy intilish, maqsadga ega bo‘lishlari lozim». 
Ushbu fikrlardan ham ko‘rinib turibdiki, bu davrlarda mahallalar insonlarning 
ehtiyojlarini qondirish, ya’ni ularning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan 
vakolatlariga ega bo‘lgan.