Dastlabki insonparvarlik g‘oyalari zardushtiylik dinining muqaddas kitobi

Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» asarida uchratamiz. Bu davrda 
ushbu institutning asosiy vakolati – aholining turmush faoliyatini jamoa doirasida 
ijtimoiy-hududiy jihatdan tashkil etishdan iborat bo‘lgan. Shuningdek, o‘zini o‘zi 
boshqarish organlarining mavjudligi, faoliyati va ularning tashkiliy vazifa
va vakolatlari xususida Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarida ham 
uchratishimiz mumkin. 
Xususan, u o‘z asarida ezgulik jamiyati va unga erishish yo‘llarini ko‘rsatib 
o‘tadi. Uning fikricha, insonda to‘rt holat, ya’ni «abadiy tiriklik» – bu inson 
ruhining mumtoz bir ruhga aylanishi (komillashishi); «abadiy yoshlik» – 
ko‘ngilning hamisha sir-asror uchun uyg‘oq turishi; «doimiy sog‘liq» – insonning 
hamisha barcha masalada o‘z fikriga, qarashiga ega bo‘lishi; «tuganmas boylik» – 
cheksiz bir ma’naviyatga ega bo‘lish mujassamlanadi. 
Qadimgi Sharqning taniqli mutafakkirlaridan biri Abu Ja’far Narshaxiy IX 
- asrda yozgan «Buxoro tarixi» asarida esa, Buxoroda bundan 1100 yil ilgari 19 ta 
katta-katta 
mahallalar 
mavjud 
bo‘lganligi,

bu mahallalar o‘zini o‘zi idora qilib, o‘z vakolatlariga ega bo‘lganligi,

bu Qadimgi Sharq mamlakatlari, jumladan, O’zbekiston hududida vujudga kelgan 
ilk davlatlar va ularning boshqaruv faoliyatida ham yorqin ifodasini topganligini 
ta’kidlab o‘tgan.

U o‘z asarida «Kuyi Alo», «Kuyi bikor», «Kuyi rindon», «Samarqand 

darvoza», «Faxsodara darvoza», «Gardun Kashon», «Darvozayn Mansur», «Kuyi 
dehqon», «Kuyi Mukon», «Kuyi Kox» kabi o‘ndan ortiq mahallalar bo‘lganligini 
va ular hududlardagi muammolarni hal qilish vakolatlariga ega bo‘lganligini qayd 
qilib o‘tgan. Bu borada L.Levitin ta’kidlaganidek, «Hozirgi O’zbekiston hududida 
bo‘lgan shaharlardagi mahallalarning ayrim mavzelari o‘sha paytlardayoq shu 
qadar katta edilarki, ularni shaharning mustaqil qismi sifatida ko‘rib chiqish mum-
kindir. Mahallaga obro‘li shaxslar – umumiy yig‘ilishda saylanadigan shayx yoxud 
yuzboshi rahbarlik qilar edi. Har bir mahalla o‘zining ko‘kalamzor hududida mas-
jid va choyxona joylashgan jamoatchilik markaziga ega bo‘lgan. Mahalladagilar 
har xil turdagi jamoat ishlari o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan umumiy asbob-anjom-
larga ega bo‘lishgan». 
Keyinchalik mahalla va u tomonidan amalga oshirilgan vakolatlar masalasi 
X-XIII asrlarda Sharq mutafakkir olimlarining ham asarlarida uchraydi. Xususan, 


Beyhaki o‘zining «Ma’sud tarixi» asarida rais (hokimi)ning buyrug‘iga asosan 
bayramlarni o‘tkazish, obodonlashtirish ishlari bilan shug‘ullanish, jamoa bo‘lib 
shahar 
devorlarini 

ta’mirlash

va hatto harbiy sport o‘yinlari hamda musobaqalar oqsoqollar ishtirokida 
o‘tkazilganligi bayon etiladi.
Ko‘rinib turibdiki, bu davrda mahallalar obodonlashtirish, hasharlar 
uyushtirish, 
hududdagi 
turli 
ma’naviy-ma’rifiy 

tadbirlarni 

o‘tkazish
va shu kabi vakolatlarga ega bo‘lgan.
Ta’kidlash kerakki, O’zbekiston hududida X asrdayoq «mahalla» atamasi 
savdo-hunarmandchilik kasblarini belgilovchi atama sifatida uchraydi. Bu 
davrlarda mahalla uch asosiy yo‘nalishda o‘z vakolatiga ega bo‘lgan. Xususan, 
shahar hududini orasta saqlash, tegishli hududda istiqomat qiluvchi aholi joyi 
hamda mahalliy aholining turmush tarzini to‘g‘ri tashkil etilishini ta’minlash, 
davlat va mahalliy tadbirlarni o‘tkazishda ularga rahbarlik qilish borasidagi 
vakolatlarni amalga oshirgan.