Davlat budjetining iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslari

Davlat byudjetining tarkibi, ijrosi va ta’sir ularga etuvchi omillar hamda ularning tahlili

Oksford lug’atida keltirilishicha, budjet – ma’lum davr uchun daromad va xarajatni hisoblash degan ma’noni anglatadi: Moliya Vaziri tomonidan yillik daromad va xarajatlarni muntazam baholash ya'ni oldinga qo’yilgan maqsadga muvofiq kerakli pul mablag’ini anglatadi. Merrayam-Vebster lug’atiga ko’ra, Budjet qanday qilib sarflanishi rejalashtirilganligiga bog’liq holda sarflanishga qodir bo’lgan pul mablag’i miqdoridir ya'ni, pul miqdorini qancha sarflanishi mumkinligini va kelajakda qancha sarflanishidir. Bu hukumat tomonidan belgilangan davr ichida qancha sarflanishi rejalashtirilganligi va xarajatlar uchun qancha to’lanishi haqidagi rasmiy ma’lumot. Rene Stourmning fikriga ko’ra:
“Budjet – davlatning yillik tushumi va xarajatlarini prognoz qiladi va tasdiqlaydi”⁴ .
Davlatning budjet tuzilishi turli darajadagi budjetlarning turlarini, har bir budjet bo‘g‘inining tayinlanishini, turli pog‘onadagi budjetlar o‘rtasida daromad va xarajatlarning taqsimlanishini, ularning amal qilish tamoyillarini, markaziy hukumat va mahalliy hokimiyat organlarining budjet tizimini boshqarishdagi vakolatlarini belgilab beruvchi yuridik me’yorlarga asoslanadi. Budjet tizimi mamlakatda amal qiluvchi barcha darajadaga budjetlar yig‘indisini bildiradi. Demak, Budjet tuzilishi mamlakatning davlat budjeti va budjet tizimini, uning bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tashkil qilish shakllarini, budjet tasnifini, budjet tizimiga kiradigan barcha darajadagi budjetlar faoliyatining huquqiy asoslarini, budjetlar tarkibi va tuzilmasini, budjet mablag‘larini shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va boshqalarni belgilab beradi (1- rasm).

1-rasm. Budjet tuzilishining tarkibi⁵
Byudjet 2 qismdan iborat bo‘libbular, daromad va xarajat qismlaridir. Daromadqismidabyudjetnito‘ldiruvchimanba’larkeltirilsa, xarajatqismidauni taqsimlanish qismi keltiriladi. Agar yil oxirida davlat byudjetidadaromadlarxarajatlargatengbo‘lsaundamalakatbyudjetibalanslashganbo‘libmamlakatbarchamablag‘laridansamaralifoydalangan bo‘libhisoblanadi.Agardaromadxarajatga nisbattan ortisa, unda byudjettaqchilligiyokidifetsitiyuzagakeladi.Ushbu taqchillikni bartaraf etish maqsadida davlat muomilagaqimmatli qog‘ozlarini chiqaribtaqsillikni bartaraf etadi.Agar daromadlar xarajatlardan ortiqcha bo‘lsa, byudjetprofitsitiyuzagakeladivamamlakat ortiqchapullarini qarzlarinito‘lashga yo‘naltiradi.