Davlat budjetining iqtisodiy mohiyati va nazariy asoslari

2-rasm. Soliq tushumlari, soliq stavkasi va xufyona iqtisodiyot o‘rtasidagi bog‘liqlik⁸

Soliq stavkasining ma’lum darajagacha ko‘tarilishi byudjet tushumlarining o‘sishi va davlat xizmatlarining ko‘lami va sifati oshishiga olib keladi, bu esa o‘z navbatida iqtisodiyotning rasmiy sektorining o‘sishini ta’minlaydi. Stavkalarning haddan tashqari oshib ketishi korxona va ishchilarning “soya”ga kirishiga, byudjet tushumlarining kamayishiga va rasmiy sektorning qisqarishiga olib keladi.


3-jadval. Davlat byudjeti daromadlari ijrosiing eng kichik kvadratlar usuli yordamida keyingi 5 yillik prognozi⁹

X	Yillar	Daromadlar (Maqsadli jamga`armalarsiz) jami	X^2	XY
1	2006	4334,02	1	4334,0
2	2007	6145,0	4	12289,9
3	2008	8760,8	9	26282,3
4	2009	10840,2	16	43360,9
5	2010	13596,7	25	67983,6
6	2011	17061,2	36	102367,7
7	2012	21295,7	49	149069,7
8	2013	26223,2	64	209785,6
9	2014	31730,5	81	285574,5
10	2015	36493,3	100	364932,9
11	2016	41043,5	121	451478,0
12	2017	49681,0	144	596172,0
13	2018	79099,0	169	1028287,4
14	2019	112165,4	196	1570315,6
15	2020	132938,0	225	1994070,0
∑X 120		∑Y591407,5	∑X^21240	∑XY6906304,3
16	2021	149571.1	256
17	2022	160339.1	289
18	2023	171107.1	324
19	2024	181875.1	361
20	2025	192643.1	400

Ushbu statistik jadval va ekonometrik eng kichik kvadratlar usuli yordamida quyidagi tenglamalar sistemasini olishimiz mumkin.

Bundan

ekanligi kelib chiqadi
Yuqoridagi koeffitsentlar yordamida xususiy prognozlash modelimizni yasaymiz,

Be yerda,
y-davlat byudjeti daromadlarining yillik ijrosi;
a₀-boshlang`ich koeffitsient;
a<sub>1</sub>-regressiya koeffitsienti;
x-ko`rib chiqiladigan davrlar(yil hisobida).

Endi esa har bir yil uchun prognozlarni model yordamida hisoblab chiqamiz:

Davlat byudjeti daromadlari keying besh yillik istiqbolda o`sib boradi va o`rtacha 190 mlrd. so`mdan ortadi. Lekin xarajatlar ham shunga mos ravishda ortishi kutilmoqda.

4-jadval. Davlat byudjeti xarajatlari ijrosiing eng kichik kvadratlar usuli yordamida keyingi 5 yillik prognozi¹⁰

X	Yillar	Xarajatlar (Maqsadli jamg`armalarsiz) jami	X^2	XY
1	2006	184,7	1	4184,7
2	2007	5823,8	4	11647,7
3	2008	8197,0	9	24591,2
4	2009	10764,70	16	43058,8
5	2010	13386,90	25	66934,5
6	2011	16726,00	36	100356,0
7	2012	20882,00	49	146174,0
8	2013	25825,90	64	206607,2
9	2014	31425,40	81	282828,6
10	2015	36257,3	100	362573,0
11	2016	40911,3	121	450023,8
12	2017	49343,7	144	592124,4
13	2018	79736,1	169	1036569,6
14	2019	118008,7	196	1652121,8
15	2020	144142,7	225	2162140,5
∑X 120		∑Y605616,3	∑X^21240	∑XY7141935,8
16	2021	154003.3	256
17	2022	165206.9	289
18	2023	176410.5	324
19	2024	187614.1	361
20	2025	198817.7	400

Ushbu statistik jadval va ekonometrik eng kichik kvadratlar usuli yordamida quyidagi tenglamalar sistemasini olishimiz mumkin.

Bundan

ekanligi hisoblaymz.
Yuqoridagi koeffitsentlar yordamida xususiy prognozlash modelimizni yasaymiz,

Be yerda,
y-davlat byudjeti xarajatlarining yillik ijrosi;
a₀-boshlang`ich koeffitsient;
a<sub>1</sub>-regressiya koeffitsienti;
x-ko`rib chiqiladigan davrlar(yil hisobida).

Endi esa har bir yil uchun prognozlarni model yordamida hisoblab chiqamiz:

Davlat byudjeti xarajatlari esa qaryiib 200mlrd. so`mga yetishi kutilmoqda. Hozirda Davlat byudjeti defitsiti 11 mlrd. so`mni tashkil etmoqda. 5 yildan keyin o`rtacha Davlat byudjeti defitsiti 6mrd. so`m bo`lishi kutilmoqda.

XULOSA
Kursishiningxulosaqismidayuqoridaamalgaoshirilgantahlilvatadqiqnatijalarigaasoslanganholdadavlatbyudjetimablag’laridansamaralifoydalanishmaqsadidachiqarilganasosiyxulosalarvaishlabchiqilgantavsiyalarni, qisqachatarzda, aksettirishgaharakatqilamiz. Ularning eng asosiylari quyidagilardan iborat:

1. 
   Davlat o’z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajarishi uchun, shuningdek, rivojlanishning har bir bosqichida dolzarb bo’lgan strategik maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir qismini o’z qo’lida to’plamog’i ob’ektiv zaruriyatdir. Aynan shu ob’ektiv zaruriyatning mavjud bo’lishi davlat byudjetining mavjud bo’lishini va amal qilishini taqozo etad
   
2. 
   Hozirgi sharoitda byudjet intizomini mustahkamlashning zarurligi va ahamiyati mamlakatimizda bir tomondan, byudjet daromadlarini (mablag’larini) shakllantirish va ikkinchi tomondan esa, byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish masalalari bilan bog’liq. Bunda ularning maqsadliligi, samaraliligi, tartibliligi va qonuniyligini ta’minlash alohida ahamiyat kasb etadi.
   
3. 
   Byudjet daromadlarini shakillantirishda aholining real daromadlarini hisobga olish bilan bir qatorda oqilona soliq siyosatini yuritish va shunga mos ravishda soliq stavkalarini unufikatsiyalash darkor. Ayni shu yo`l, ya’ni, soliq stavkalarini unifikatsiyalash orqali soliq to`lovchilarning sonini oshirish hamda xufyona iqtisodiyotni oldini olish hozirgi paytda muhim ahamiyat kasb etadi.
   
4. 
   Byudjet intizomini ta’minlashda byudjet mablag’larini belgilangan miqdorda shakllantirishda O’zbekiston Respublikasi Davlat Soliq Boshqarmasi mas’ul bo’lsa,byudjet xarajatlaridan oqilona foydalanish yuzasidan esa O’zbekiston Respublikasi Davlat Byudjeti departamenti va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga katta mas’uliyat tushadi.
   
5. 
   Byudjet xarajatlarini samarali ishlatish tizimini yanada takomillashtirish, bu borada bosshqa davlatlar tomonidan qo`llanilgan chora-tadbirlarni o`rganib chiqish va kerakli va zarur bo`lgan tizimnik shakillantirishda ulardan andoza olish kerakligi ayon bo`lmoqda.
   
6. 
   Hozirgi kunda O`zbekiston Respublikasi shiddat bialn rivojlanish bosqichida bormoqda. Bu davrga hos keskin o`zgarishlar va yangicha tizimlarning joriy qilinishi natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda davlat byudjeti mablag`laridan samarali hamda oqilona foydalanish zarur.
   
7. 
   Byudjet mablag’laridan oqilona foydalanishga samarali nazorat tizimini shakllantirmasdan turib erishib bo’lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi hisoblanadi.
   

Iqtisodiyoti rivojlangan hech bir mamlakat yo’qki, moliya sohasida davlatning nazorat organlari mavjud bo’lmasin. Moliyaviy nazorat instituti davlatning nazorat organlarining umumiy tuzilishini o’zida mujassamlashtiradi va moliyaviy mexanizmning asosiy elementi sifatida namoyon bo’ladi.