Davlat byudjeti daromadlari tizimi

DAVLAT BYUDJETI DAROMADLARI TIZIMI.
REJA.
1. Davlat budjeti daromadlarining mohiyati, manbalari.
2. Davlat budjetining soliqli daromadlari.
3. Davlat budjetining soliqsiz daromadlari.

1. Davlat budjeti daromadlarining mohiyati, manbalari.

Davlat budjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki (mil-liy) mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayoni-ning elementlaridan biri bo‘lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan daro-madlar va fondlarning bir qismini budjetga o‘tkazilishi natijasida vujudga keladi. Budjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag‘lari tashkil etadi. Bu moliyaviy (budjet) kategoriyaning na-moyon bo‘lish shakli budjetga borib tushuvchi turli soliqlar, to‘-lovlar, yig‘imlar, bojlar va ajratmalardan iborat.
Miqdoriy jihatdan Davlat budjetining daromadlari yara-tilgan (ishlab chiqarilgan) yalpi ichki (milliy) mahsulotda (mil-liy daromadda) davlatning ulushini ko‘rsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmog‘i mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy daromadi)ning umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlat-ning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va bosh-qa vazifalar bilan belgilanadi. Ana shularga muvofiq ravishda Davlat budjetida mablag‘larni konsentratsiya qilish (to‘plash, yi-g‘ish) miqdori va ularni undirishning shakl va metodlari aniqla-nadi.
Budjet daromadlarini shakllantirish jarayonining quyidagi prinsiplarga asoslanishi maqsadga muvofiqdir:
– soliqlarning budjetga olinishi mamlakat milliy boy-ligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak;
– soliqlar ularni to‘lovchilar o‘rtasida teng (adolatli) taq-simlanmog‘i lozim;
– soliqlarning ishlab chiqaruvchilar aylanma fondlari haj-miga ta’sir ko‘rsatmasligi;
– soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi;
– davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha ar-zonroq bo‘lishi lozim;
– soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak;
– sub’ektlarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishiga rioya etish (sharoit yaratish). Buning ma’nosi shundan iboratki, sub’ektlarga tegishli bo‘lgan mablag‘lar bir qismining Davlat budjetiga oli-nishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmas-ligi kerak. Bu chegaradan oshib ketish sub’ektlarning mustaqilli-gini yo‘qotishga, kasodga uchrash hollarining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va ishlab chiqarishning o‘sish sur’atlarini ta’minlashga intilish susayadi, xufyona iqtisodiyot-ning rivojlanishiga olib keladi;
– sub’ektlarning xatti-harakati va intilishiga bog‘liq bo‘l-magan holda vujudga kelgan daromadlarning to‘liq yoki qisman budjetga olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan turib olingan barcha daromadlar sub’ektlarning ixtiyoriga qoldi-rilmasdan davlatning ixtiyoriga o‘tishi kerak. Bu prinsipning ta’siri ostiga sub’ektlar ma’muriyatining noto‘g‘ri, noqonuniy harakati (masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) na-tijasida olingan daromadlar ham kiritilmog‘i lozim;
– ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni budjetga olish. Bu prinsip davlat budjeti daromadlarini dav-lat korxonalarining mablag‘lari hisobidan tashkil etishda qo‘l-lanilishi mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi va bir vaqtning o‘zida ijtimoiy ehtiyojlarni qon-dirishda davlatning manfaatlarini ta’minlaydi;
– budjet mexanizmining rag‘batlantiruvchi ta’sirini ta’-minlash. Sub’ektlar ixtiyoridan mablag‘larning budjetga olini-shi ularning samarali faoliyat ko‘rsatishini rag‘batlantirishi kerak. Bu yerda qo‘yilgan vazifa faqatgina Davlat budjeti daro-madlarini miqdoriy jihatdan ta’minlash emas, balki shu orqali korxonada faoliyat ko‘rsatayotgan mehnat jamoalarining manfaat-lariga, ular faoliyatining sifat ko‘rsatkichlariga to‘lovlarning ta’sirchanligini kuchaytirishdir;
– budjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish. Bu prinsip aholi mablag‘lari hisobidan budjet daromad-larini shakllantirishda qo‘llanilib, uning natijasida aholi da-romadlarining bir qismi ular olgan daromadlarining darajasiga bog‘liq ravishda budjetga o‘tkaziladi.
Davlat budjetining daromadlari o‘zlarining manbalari, ij-timoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to‘lovlar-ning turi, mablag‘larning tushish shakli va ularni budjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin.
Eng avvalo, Davlat budjetining daromadlari o‘zlarining manbalariga ko‘ra quyidagi uch guruhga bo‘linadi:
· soliqli daromadlar;
· nosoliqli daromadlar;
· tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o‘tkaziladi-gan pul mablag‘lari.
Budjetning soliqli daromadlari tarkibi mamlakat soliq qonunchiligiga muvofiq umumdavlat soliqlari va yig‘imlari, ma-halliy soliqlar va yig‘imlar, bojxona bojlari, boj yig‘imlari va boshqa boj to‘lovlari, davlat boji, penya va jarimalardan iborat.
Nosoliqli daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi:
· davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar (so-liqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan soliq va yig‘imlardan so‘ng);
· budjet tashkilotlari tomonidan ko‘rsatilgan haqli (to‘-lovli) xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan soliq va yig‘imlar-dan so‘ng);
· fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo‘l-lash natijasida olingan mablag‘lar, jumladan, jarimalar, kon-fiskatsiyalar, kompensatsiyalar va davlat sub’ektlariga yetkazilgan zararlarni tiklash bo‘yicha olingan mablag‘lar va majburiy undi-rilgan boshqa mablag‘lar;
· moliyaviy yordam ko‘rinishidagi daromadlar (budjet ssuda-lari va budjet kreditlaridan tashqari);
· boshqa nosoliqli daromadlar.
Budjet daromadlarining tarkibiga tushumlarning quyidagi ko‘rinishlari hisobga olinishi mumkin:
· davlat mulkini vaqtinchalik foydalanishga berish natija-sida ijara haqi yoki boshqa ko‘rinishda olinadigan mablag‘lar;
· kredit muassasalaridagi hisob varaqlarida budjet mab-lag‘larining qoldig‘i bo‘yicha foizlar ko‘rinishida olinadigan mab-lag‘lar;
· davlat mulkiga tegishli bo‘lgan mol-mulkni garovga yoki ishonchli boshqaruvga berishdan olinadigan mablag‘lar;
· qaytarish va haq olish asosida boshqa budjetlarga, xori-jiy davlatlarga yoki boshqa yuridik shaxslarga berilgan budjet mablag‘laridan foydalanganlik uchun haq;
· davlatga qisman tegishli bo‘lgan xo‘jalik jamiyatlari us-tav kapitalining hissasiga yoki aksiyalar bo‘yicha dividentlarga to‘g‘ri keladigan foyda ko‘rinishidagi daromadlar;
· davlat unitar korxonalari foydasining bir qismi (so-liqlar va yig‘imlar to‘g‘risidagi qonunchilikka muvofiq to‘langan soliq va yig‘imlardan so‘ng);
· davlatga tegishli bo‘lgan mol-mulkdan foydalanish nati-jasida olinadigan qonunchilikda ko‘zda tutilgan boshqa daromad-lar.
Budjetning daromadlar qismini to‘ldirishning manbalari-dan biri budjet tizimida boshqa darajada turgan budjetdan dotatsiyalar, subvensiyalar va subsidiyalar yoki mablag‘larni qayta-rilmaslik va tiklamaslikning boshqa shakllarida olinadigan moliyaviy yordamdir. Bunday moliyaviy yordamlar mablag‘larni oluv-chi budjetning daromadlarida o‘z ifodasini topishi kerak. Jis-moniy va yuridik shaxslardan, xalqaro tashkilotlar va xorijiy davlatlar hukumatlaridan qaytarilmaydigan yoki tiklanmaydigan shaklda o‘tkazilayotgan mablag‘lar ham budjetning shunday daromad-lari tarkibiga kiradi.
Hozirgi amaliyotda Davlat budjetining daromadlari quyi-dagi tartibda klassifikatsiya qilinayapti:
1. To‘g‘ri (bevosita) soliqlar. Ularning tarkibiga yuridik shaxs-larning foydasidan olinadigan soliq; savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to‘lovidan Davlat budjetiga aj-ratmalar; yagona soliq to‘lovidan (mikrofirmalar va kichik korxo-nalar bilan birgalikda) Davlat budjetiga ajratmalar; jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliq va tadbirkorlik fao-liyati bilan shug‘ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daro-madidan olinadigan qat’iy soliq kiradi.
2. Egri (bilvosita) soliqlar. Bu soliqlarning tarkibi qo‘shil-gan qiymat solig‘i; aksizlar; bojxona bojlari; jismoniy shaxslar-dan olinadigan yagona boj to‘lovi; transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz iste’moliga jismoniy shaxslardan oli-nadigan soliqdan iborat.
3. Resurs to‘lovlari va mol-mulk solig‘i. Bu guruhga kiruvchi soliqlar va to‘lovlar mol-mulk solig‘i; yer solig‘i; yer osti boylik-laridan foydalanganlik uchun soliq va suv resurslaridan foyda-langanlik uchun soliqni o‘z ichiga oladi.
4. Ustama foydadan olinadigan soliq.
5. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlan-tirish uchun soliq.
6. Boshqa daromadlar.
O‘zining ijtimoiy-iqtisodiy belgisiga ko‘ra, Davlat byud-jetining daromadlari ikki guruhga bo‘linishi mumkin:
– xo‘jalik yurituvchi sub’ektlardan olinadigan daromadlar;
– aholidan tushumlar.
Mulkchilik shakliga ko‘ra, Davlat budjetining daromadlari quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin:
– nodavlat sektordan olinadigan daromadlar;
– davlat xo‘jaliklaridan olinadigan daromadlar;
– aholidan olinadigan mablag‘lar.
Budjet daromadlarining yuqorida sanab o‘tilgan har bir gu-ruhlari daromadlarning manbalari, to‘lovlarning turlari va hoka-zolar bo‘yicha kichik guruhlarga bo‘linishi ham mumkin. Masalan, davlat xo‘jaliklaridan olinadigan daromadlarga davlat korxona va tashkilotlarining to‘lovlari, davlat mulkini sotishdan olina-digan daromadlar, davlat tashkilotlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlardan olinadigan daromadlar kiradi. Aholidan budjetga kelib tushadigan mablag‘lar esa soliqlar va boshqa ixtiyoriy to‘lov-lardan iborat bo‘lishi mumkin.
O‘z navbatida, har bir kichik guruhlarga biriktirilgan Davlat budjetining daromadlari tushumlarning alohida turidan iborat. Masalan, davlat korxonalari tomonidan budjetga o‘tkaziladigan daromadlarning tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar, daro-mad (foyda) solig‘i va boshqalar kiradi. Shuningdek, davlat mulki-dan olinadigan daromadlar tarkibi bojxona daromadlaridan, egasiz va musodara qilingan mol-mulkni, talab qilib olinmagan yuklar va pochta jo‘natmalarini, meros huquqi bo‘yicha davlatga o‘tgan mol-mulklarni realizatsiya qilishdan olingan tushumlardan iborat. Davlat tashkilotlari va muassasalari tomonidan ko‘rsa-tilgan xizmatlar uchun olingan daromadlarga davlat avtomobil inspeksiyalari tomonidan undiriladigan yig‘imlar, tovar belgi-larini qayd etganlik uchun yig‘imlar, o‘lchov asboblarini davlat tekshiruvidan o‘tkazilganligi uchun haq, sud va arbitraj organlari hamda notarial idoralari tomonidan aholiga ko‘rsatilgan xiz-matlar uchun olinadigan haq va boshqalar kiradi.
Davlat budjetining daromadlari majburiy yoki ixtiyoriy tarzda (shaklda) mobilizatsiya (jalb) qilinishi mumkin. Bunda da-romadlarni majburiy shaklda mobilizatsiya (jalb) qilish hal qi-luvchi rolni o‘ynaydi. Ixtiyoriy shakldagi to‘lovlarga davlat obligatsiyalarini va pul-buyum lotereyalarini realizatsiya qilish-dan olingan tushumlar kiradi. Davlat budjeti daromadlarini shakllantirishdagi majburiylik yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan ma’lum bir mablag‘lar belgilangan muddatlarda byud-jetga o‘tkazilishi zarurligini anglatadi. U yoki bu to‘lovni qonun tomonidan majburiy deb e’tirof etilishi to‘lanmagan summalar-ning majburiy undirilishini ko‘zda tutadi. Bu holat budjetning ijrosi uchun juda katta ahamiyatga ega bo‘lib, mablag‘larni to‘liq va o‘z vaqtida budjetga mobilizatsiya qilishga (jalb etishga) yo‘naltirilgan.
Sub’ektlarning daromadlari Davlat budjeti ixtiyoriga ikki xil metodlarni qo‘llash evaziga olinishi mumkin:
1) soliqli metodlar;
2) nosoliqli metodlar.
Soliqli metodlar uchun mablag‘larning davlat budjeti foydasiga aniq belgilangan miqdorlarda va oldindan o‘rnatilgan muddatlarda undirilishi xarakterlidir. Soliqlarning undirili-shi mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsuloti va milliy daro-madining taqsimlanishi va qayta taqsimlanishi bilan bog‘liq. Ular yordamida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va aholiga tegishli bo‘lgan mablag‘larning bir qismi davlat ixtiyoriga o‘tkaziladi. Soliqlarning tarkibiga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar, daromad (foyda) so-lig‘i, yer solig‘i, mol-mulk solig‘i va boshqa soliqlar kiradi.
Nosoliqli daromadlar davlatga tegishli bo‘lgan korxona va tashkilotlardan olinadigan to‘lovlardir.
Davlat mulkiga aylanadigan va qaytarilishini talab etmay-digan mablag‘lar ham Davlat budjetining daromadlari bo‘lishi mumkin. Biroq ayrim to‘lovlar davlatning ixtiyoriga vaqtinchalik foydanish uchun o‘tkazilishi ham mumkin. Bunday holda davlat olingan mablag‘larni sarf etsa-da, u bu mablag‘larni belgilangan muddatlarda va to‘liq ravishda qaytarishga majbur. Ana shunday budjet daromadlarining ko‘rinishlaridan biri davlat obligatsiya-larini realizatsiya qilishdan olingan tushumlar hisoblanadi. Davlat budjetining daromadlariga ular shartli ravishda, faqat shu yilning budjeti daromadlari nuqtai-nazaridan kiritilishi mumkin.
Davlat budjeti daromadlarining deyarli barchasi sarflanish nuqtai-nazaridan oldindan mo‘ljallangan maqsadlarga ega emas. Ular umumiy fondga tushiriladi va odatdagi moliyalashtirish tartibida foydalaniladi. Budjet daromadlarining faqat ba’zi birlarigina oldingan belgilangan maqsadlar uchun mo‘ljallangan. Ularning tarkibiga ijtimoiy sug‘urta badallarini kiritish mumkin.
Soliqlar, to‘lovlar, yig‘imlar, bojlar va majburiy ajrat-malarning alohida shakllari va turlarining yig‘indisi davlat budjeti daromadlarining yagona tizimini shakllantiradi. Turli sub’ektlardan kelib tushadigan Davlat budjetining daromadlari umumdavlat ehtiyojlarini ta’minlab, bir-biri bilan o‘zaro bog‘-langandir.
Davlat budjeti daromadlarining tarkibi va uning tuzil-masi doimiy bo‘lmasdan, ular mamlakat taraqqiyoti va davlatning oldidagi vazifalarning o‘zgarishiga muvofiq ravishda o‘zgarib bo-radi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining daromadlari uchun quyidagi tarkib va tuzilma xosdir (1-jadvalga qarang).
Demak, 1-jadvalda keltirilgan raqamlardan ko‘rinib turib-diki, O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlari to‘g‘ri (bevosita) soliqlar, egri (bilvosita) soliqlar, resurs to‘lovlari va mol-mulk solig‘i, ustama foydadan olinadigan soliq, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliq va boshqa daromadlardan tarkib topgan.
Milliy iqtisodiyotda qo‘llanilayotgan Davlat budjeti daro-madlari tizimining samaradorligi mablag‘larning budjetga tu-shumini tashkil etishga bevosita bog‘liq. Bu narsa o‘z ichiga quyida-gilarni oladi:
– budjetga tegishli bo‘lgan daromadlarni (soliqlar, to‘lov-lar, bojlar;
– jratmalar va boshqalar) huquqiy jihatdan rasmiylashti-rish;
– mablag‘lar tushumining hajmi va muddatlarini aniqlash tartibi;
– daromadlarni (to‘lovlarni) budjetga o‘tkazish tartibi;
– budjetga daromadlarni to‘lovchilarni hisobga olish;
– budjetga daromadlarni to‘lovchilarning javobgarligi;
– budjetga daromadlarni o‘z vaqtida va to‘liq o‘tkazilishini
ta’minlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar tizimi;
– budjetga daromadlarni undirishda soliq organlarining huquq va majburiyatlari.
Yuqoridagilarni ishlab chiqish va amalga oshirishda davlat va budjetga daromadlarni to‘lovchilar o‘rtasidagi manfaatlarning oqilonaligini ta’minlashga katta e’tibor bermoq lozim.
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, resurs to‘lovlari va mol-mulk soligi summasining yillar davomida o‘sishi kuzatilgani bilan budjet daromadlarida tutgan salmog‘i 2008 yilda 17,1 %, 2009 yilda 16,0% va 2010 yilda 15,1% bo‘lgan bo‘lsa, 2011 yilda 14,7%ga rejalashtirilgan.
To‘g‘ri soliklar tarkibidagi jismoniy shaxslar daromad solig‘ining ulushi keyingi yillar mobaynida turlicha ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan, masalan, 2008 yilda ushbu solikning jami daromadlardagi ulushi 12,5 % ni, 2009 yilda 12,3%ni tashkil etib, 2011 yilga 11,1%ga rejalashtirilgan. 
Respublikamizda amalga oshirilayotgan izchil budjet-soliq siyosati davlat budjeti daromadlar kismida muayyan ulushini egallovchi budjetning boshka daromadlari dinamikasiga o‘zining ta’sirini o‘tkazgan. Masalan, 2008 yilda boshka daromadlar 4,5%ni tashkil etgan bo‘lsa, 2011 yilda 5,1%ga rejalashtirilgan.
Yuqoridagi ma’lumotlardan keyingi yillarda Uzbekistan Respublikasining davlat budjetiga kelib tushadigan to‘g‘ri soliqlar tarkibida yuridik shaxslarning daromad solig‘i kamayib borganligini kuzatishimiz mumkin. Masalan, davlat budjeti daromadlari tarkibida yuridik shaxslarning daromad solig‘i 2008 yilda 5,0% foiz bo‘lgan bo‘lsa, 2011 yilda bu soliq ulushi 5,1%ga rejalshtirilgan. Yuridik shaxslardan undiriladigan daromad solig‘i stavkasini pasaytirilishi natijasida davlat budjeti daromadlarida bu soliq turining ulushining kamayib bomoqda. Bu esa korxonalar ixtiyorida qoladigan sof foydaning ortishiga va o‘z navbatida obodonlashtirish va infra tuzilma solig‘ining davlat budjetidagi salmog‘ining ortishiga olib kelmoqda
Egri soliqlar tarkibida eng yuqori ulushiga ega bo‘lgan QQS 2008 yilda 28,1%ni, 2009 yilda 29,7%ni , 2010 yilda 30,4.%ni tashkil etgan va 2011 yilga 32,3% ga rejalashtirilgan. Aksiz solig‘i 2008 yilda 16,5 %ni tashkil etgan bo‘lsa, 2009 yilda 14,4% ni va 2010 yilda 16,7%ni tashkil etgan bo‘lsa, 2011 yilga 15,3%ga rejalashtirilgan.. \
30.12.2021 yildagi «2022 yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to‘g‘risida»gi Qonun imzolandi. Ushbu Qonun Qonunchilik palatasi tomonidan 2021 yil 26 noyabrda qabul qilingan. Senat tomonidan 2021 yil 15 dekabrda ma’qullangan.
Belgilanishicha, O‘zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida jalb qilingan davlat qarzining summasi yalpi ichki mahsulotning yillik prognoz ko‘rsatkichiga nisbatan 60%dan oshmasligi kerak.
2022 yil uchun O‘zbekiston Respublikasi nomidan va uning kafolati ostida tashqi qarzlarni jalb qilish bo‘yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan hajmi 4,5 mlrd AQSh dollarini tashkil etadi.
Qonunga muvofiq quyidagi soliqlar bo‘yicha asosiy stavkalar o‘zgarishlarsiz qoldirildi:

QQS – 15%;

foyda solig‘i – 15%;
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i – 12%;
aylanmadan olinadigan soliq – 4%.
Foyda solig‘i stavkasi 15%, dividendlar tarzidagi foyda bo‘yicha soliq stavkasi 5% darajasida saqlanib qolindi.
Amortizatsiyaning yillik cheklangan normasi va investitsiyaviy chegirma miqdori o‘rtacha 2 baravarga oshiriladi.
Programmnoye byudjetirovaniye
Soliq to‘lovchilarga zarar summasini kelgusi davrlarga, zarar ko‘rilgan soliq davridan keyingi 10 yilga ko‘chirish huquqi beriladi. Bunda jami ko‘chirilayotgan zarar summasi joriy soliq davridagi soliq bazasining 60%idan oshmasligi lozimligi to‘g‘risidagi talab bekor qilinadi.
Tabiiy gazni eksport qilishda, shuningdek import qilingan gazni ichki bozorda realizatsiya qilishda aksiz solig‘i stavkasi nolga tenglashtiriladi. Ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan suyultirilgan gazni realizatsiya qilish aksiz solig‘idan ozod etiladi.
Bundan tashqari yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq stavkalari neft va tabiiy gaz bo‘yicha 10%gacha, oltin va mis bo‘yicha – 7%gacha, volfram bo‘yicha – 2,7%gacha, uran bo‘yicha – 8%gacha pasaytirildi.
Shuningdek avtomobilni sotib olishda va vaqtinchalik olib kirishda to‘lanadigan yig‘im bekor qilindi.
Jismoniy shaxslar uchun ijara to‘lovining eng kam stavkalari belgilandi. Ular binoni yoki avtomobilni ijaraga berishdan olingan daromadlarga soliq solishda qo‘llaniladi.
2022 yil uchun Konsolidatsiyalashgan byudjet taqchilligining cheklangan miqdori yalpi ichki mahsulotning 3%i miqdorida belgilandi. 2022 yilda konsolidatsiyalashgan byudjet daromadlari 254,6 trln so‘m yoki YaIMning 30,3%i miqdorida prognozlashtirilmoqda.

Byudjetniy defitsit v optimizatsii

Davlat byudjeti daromadlari 200 trln so‘m yoki YaIMning 23,8%i miqdorida belgilandi. Ulardan soliq tushumlari 68,5 trln so‘m, shu jumladan foyda solig‘i – 43,7 trln so‘m, aylanmadan olinadigan soliq – 2,7 trln so‘m, JShDS – 22 trln so‘mni tashkil etadi.
Bilvosita soliqlar bo‘yicha daromad summasi 73,2 trln so‘m, shu jumladan QQS – 53,3 trln so‘m, aksiz solig‘i – 15 trln so‘m, bojxona boji – 4,8 trln so‘mni tashkil etadi.
Resurc va mol-mulk solig‘i 25,7 trln so‘mni tashkil qiladi.
Konsolidatsiyalashgan byudjet xarajatlari 280, 13 trln so‘mni tashkil etadi. Davlat byudjeti xarajatlari 188, 91 trln so‘m, davlat maqsadli jamg‘armalari xarajatlari – 58, 18 trln so‘m, Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi mablag‘larining sarflanishi – 7, 73 trln so‘m miqdorida prognozlashtirilmoqda.
Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamg‘armalari mablag‘larining sarflanishi 14, 61 trln so‘m, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga xarajatlar esa – 10,7 trln so‘mni tashkil etadi.
Byudjetni shakllantirishda barcha tumanlar va shaharlar byudjetlarining tasdiqlangan xarajatlarining 5%i jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi.
Bundan tashqari, mahalliy byudjetlar qo‘shimcha manbalarining kamida 30%i jamoatchilik fikri asosida shakllantirilgan tadbirlarni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi.
2022 yil uchun byudjet va qonun mablag‘larni belgilangan yo‘nalishda sarflashda natijadorlikni oshirish, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining vakolatlarini kengaytirish, byudjet barqarorligini ta’minlash, byudjet qamrovini oshirish va byudjet mablag‘larining taqsimlanishi ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish bo‘yicha takliflarni o‘z ichiga oladi.
3. Davlat budjeti xarajatlari ijrosining hozirgi holati tahlili
Davlat budjetining mamlakat ijtimoiy hayotidagi ahamiyatini ham alohida ta’kidlash lozim, bu boradagi budjet siyosati ijtimoiy ahvolni barqarorlashtirish uchun kuchli muvozanatlashtirilgan ijtimoiy siyosatni olib borish, aholining turmush darajasini muttasil oshirishga qaratilgan.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadli yo’nalishlaridan biri – aholining yuksak turmush darajasini ta’minlashdan iborat. Aholining turmush darajasi uning hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan moddiy va ma’naviy ne’matlar bilan ta’minlanishi hamda kishilar ehtiyojining bu ne’matlar bilan qondirilishi darajasi orqali namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, aholi turmush darajasining BMT tomonidan tavsiya etilgan ko’rsatkichlari tizimi o’z ichiga quyidagi guruhlarni oladi: tug’ilish va o’lish darajasi hamda boshqa demografik ko’rsatkichlar; hayot kechirishning sanitargigiena jihatidan sharoitlari; oziq-ovqat tovarlarini iste’mol qilish darajasi; turar joy sharoitlari; ma’lumot va madaniyat; mehnat qilish va bandlik sharoitlari;
aholining daromadlari va xarajatlari; hayot kechirish qiymati va iste’mol narxlari; transport vositalari; dam olishni tashkil etish; ijtimoiy ta’minot.
Har yili budjetning salmoqli qismi ijtimoiy madaniy tadbirlarni moliyalashtirishga va aholini ijtimoiy himoya qilishga safarbar etiladi. Bu mablag’lar davlatga:
-xalq ta’limi sohalarini rivojlantirish;
-fan va madaniyatni rivojlantirish
-aholining tibbiyot xizmatlariga bo’lgan minimal ehtiyojlarini qondirish;
-aholini ijtimoiy jihatdan muhofaza qilish;
-ijtimoiy ta’minot darajasini oshirish imkonini beradi.
Quyida keltirilgan 2.1-jadvalda davlat budjeti xarajatlarining mamlakat yalpi ichki mahsulotida tutgan o’rni keltirilgan. Unga ko’ra bugungi kunda davlat budjeti xarajatlariga YaIM ning o’rtacha olganda 22,0% to’g’ri kelmoqda. Jamlanma budjet xarajatlariga nisbatan esa 32-35% to’g’ri kelmoqda.
Davlat budjeti xarajatlari o’zining iqtisodiy mazmuniga ko’ra joiy va kapital xarajatlariga bo’linadi (2.1-rasm).



So’nggi yillarda iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy ustuvor yo’nalishlari bo’yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi ijtimoiy soha tarmoqlarini rivojlantirishga va aholi turmush darajasining asosiy ko’rsatkichlarini yaxshilashga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Bu chora-tadbirlarning hayotga tadbiq etilishida davlat budjetining ijtimoiy funktsiyalari ayniqsa ravshanroq namoyon bo’ladi.
Iqtisodiyotning barqaror o’sishi bilan bir qatorda, Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi, Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy Dasturi, Sog’liqni saqlash tizimini isloh qilish Davlat Dasturi, Aholini manzilli ijtimoiy himoya qilish Davlat dasturi va boshqa ijtimoiy dasturlar, hukumatning boshqa qarorlariga muvofiq amalga oshirilgan maqsadli chora-tadbirlar majmui ijtimoiy
sohadag Mazkur vazifalarni hayotga tadbiq etish ko’p jihatdan mahalliy moliya mablag’larini shakllantirish va boshqarishning usul va shakllarini yangicha talqin etishga bog’liq.

Hududiy iqtisodiyot va hududdagi ijtimoiy jarayonlarni bshqarish va tartibga solishda mahalliy davlat hokimiyati organlari alohida o’rin egallaydi. 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilingan “Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida”gi № 13-XII-son O’zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq, “Viloyatlar, tumanlar va shaharlarda (tumanga bo’ysunadigan shaharlardan, shuningdek shaharlar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) xalq deputatlari Kengashlari davlat hokimiyatining vakillik organlari” 10 hisoblanadi. Xalq deputatlari Kengashi va hokim viloyat, tuman va shahar uchun umumiy bo’lgan ijtimoiyiqtisodiy rivojlanish vazifalari amalga oshirilishini, joylarda qonunlar,

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasi qabul qilgan hujjatlar, yuqori turuvchi xalq deputatlari Kengashlari va hokimlar qarorlarining ijrosini, O’zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari bilan fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari o’rtasidagi aloqalarni, aholini viloyat, tuman va shaharni boshqarishga jalb etishni ta’minlaydi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi va viloyat, tuman, shahar hokimi tegishli hududda o’zini-o’zi boshqarishni rivojlantirishga ko’maklashish asosida o’zini o’zi boshqarish organlarining faoliyatini yo’naltirib turadilar.
Yuqoridagi Qonunga muvofiq, viloyat, tuman, shaharning moliyaviy resurslarini budjet mablag’lari, budjetdan tashqari fondlar, aniq maqsadga qaratilgan fondlar, kredit resurslari, shuningdek respublika (viloyat, Toshkent shahri) budjetidan ajratilgan subventsiyalar va dotatsiyalar tashkil etadi.
O’zbekiston Respublikasi “Budjet tizimida”gi Qonuniga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga va mahalliy budjetlarga belgilanadigan cheklovlar quyidagilardan iboratdir.
Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti hamda mahalliy budjetlar balansli daromadlar va xarajatlarga ega bo’lishi kerak. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar taqchilligiga yo’l qo’yilmaydi.
Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetini va mahalliy budjetlarni qabul qilish va ijro etishda:
1) qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan manbalar hisobiga jamg’armalar tashkil etishga;
2) mablag’ jalb qilishni amalga oshirishga (yuqori budjetlardan budjet ssudalari olish bundan mustasno);
3) budjetdan ajratiladigan tasdiqlangan mablag’dan ortiqroq mablag’ sarflashga (ushbu Qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno);
4) budjet mablag’lari hisobidan boshqa shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va kafilliklar berishga;
5) yuridik va jismoniy shaxslarga budjet ssudalari berishga yo’l qo’yilmaydi.
Ushbu cheklovlarga mahalliy budjetlarni rejalashtirish va ularni ijrosini amalga oshirishda rioya qilinishi shartdir.
Mahalliy budjetlar xarajatlarning xarajatlarini boshqarish printsiplari xukumat tomonidan qabul qilinga qonuniy-me’yoriy normativlarga asoslanadi va bu me’yoriy normativlarning asosiylari bo’lib, O’zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to’g’risida”gi Qonuni hamda “Mahalliy davlat xokimiyati organlari to’g’risida” gi Qonuni hisoblanadi. Ushbu qonunlarda bugungi kunda mahalliy budjetlar xarajatlarini boshqarish printsiplari belgilab berilgandir.
O’zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrdagi «Budjet tizimi to’g’risida»gi qonunining 36-moddasida ko’rsatilishicha O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va boshka moliya organlari Davlat budjeti uning tuzilmasiga kiruvchi budjetlarning qonun xujjatlarida belgilangan ko’rsatkichlar doirasida bajarilishi uchun javobgardir. Davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini boshqarish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrdagi “Mahalliy davlat hokimiyati idoralari to’g’risida” gi konunning 3-bobida (11-15-moddalari) mahalliy davlat hokimiyati idoralarining moliyaviy asoslari ko’rsatib berilgan.
Ushbu qonunning 12-moddasida ko’rsatilishicha viloyat, tuman, shahar kengashlari tegishli budjetlarni tasdiqlaydilar.
Viloyat moliya boshqarmalari mahalliy budjetlarning ijro etilishini taminlaydi va mahalliy budjetni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining qonun xujjatlarida belgilangan vakolati doirasida ijro etadilar.
Maxalliy budjet xarajatlarini boshkarish tartiblari O’zbekiston Respublikasining Konunlari‚ Vazirlar Maxkamasining karolari xamda Moliya vazirining kator yuriknomalarida belgilab berilgan.
Budjet tashkilotlari va budjetdan boshka mablag’lari oluvchilarni mablag’ bilan ta’minlash tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-son qarorida belgilangan.
Qorakalpogiston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shaxri budjetlarida yilning ayrim davrlarida daromadlar va xarajatlar o’rtasida vujudga keladigan vaqtinchalik kassa tafovutlarini qoplashga Respublika budjetidan ssudalar berilishi mumkin.
Davlat budjetidan mablag’ oluvchi budjet tashkilotlarini xarajatlarini to’lashning amaldagi tartibi va uning tahlili Budjetni ijro etish tizimida esa majburiyatlarni qabul qilish – bu budjet tashkiloti tomonidan smeta xarajatlarida ko’zda tutilgan mablag’lar doirasida kelajakda moliyaviy xarajatlarni amalga oshirish harakatidir.
Majburiyat me’yoriy-huquqiy xujjatlarga asosan majburiyat qabul qilish huquqiga ega bo’lgan shaxs tomonidan qabul qilinadi. Qabul qilinadigan majburiyatlar summasi tasdiqlangan budjet mablag’lari me’yoridan oshib ketmasligi lozim.
Majburiyatlarni hisobga olish tizimida quyidagi omillar asosiy o’rin egallaydi:
- majburiyatlarni qabul qilish asoslari;
- majburiyat qabul qilish huquqiga ega mas’ul shaxslar;
- majburiyatning turlari (yuridik va moliyaviy).
Budjet mablag’lari oluvchi budjet tashkiloti rahbari yoki u tomonidan vakolat berilgan boshqa mas’ul shaxslar majburiyatlarni qabul qilish huquqiga ega bo’ladilar.
Yuridik majburiyat budjetdan mablag’ oluvchilar va ularga mol (tovarlar, ishlar, xizmatlar) etkazib beruvchilar o’rtasidagi shartnoma tegishli tartibda ro’yxatdan o’tkazilganidan keyin vujudga keladi.
Yuridik majburiyatlarni hisobga olishning asosiy maqsadi budjet nazoratining samaradorligini yanada oshirish, ya’ni xarajatlarning tasdiqlangan rejadan ortib ketishiga yo’l qo’ymaslik.
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 353-moddasiga muvofiq, “Ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o’zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuvi shartnoma deyiladi”.
Fuqarolar va yuridik shaxslar shartnoma tuzishda erkindirlar. Shartnoma bo’yicha taraf o’z burchlarini bajarganligi uchun haq olishi yoki unga boshqa muqobil to’lov to’lanishi lozim bo’lsa, bunday shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma bo’ladi.
Shartnoma bo’yicha bir taraf ikkinchi tarafga undan haq yoki boshqa muqobil to’lov olmasdan biron narsani berish majburiyatini olsa, bunday shartnoma tekinga tuzilgan shartnoma hisoblanadi. Agar qonun hujjatlaridan, shartnomaning mazmuni yoki mohiyatidan boshqacha hol anglashilmasa, shartnoma haq evaziga tuzilgan shartnoma hisoblanadi.
Xo’jalik shartnomasi deb taraflardan biri shartlashilgan muddatda tadbirkorlik faoliyati sohasida tovarlarni berish, ishlarni bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish majburiyatini oladigan, ikkinchi taraf esa tovarlarni, ishlarni, xizmatlarni qabul qilib olish va ularning haqini to’lash majburiyatini oladigan kelishuvga aytiladi.
Shartnomalarni tuzish va bajarish jarayoni bir qator qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi. Jumladan, Fuqarolik Kodeksi va 1998 yil 29 avgustdagi № 670-I-sonli “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni shartnomaviy munosabatlarni tartibga soluvchi eng asosiy qonun hujjatlari bo’lib hisoblanadi.
Qonunga ko’ra, tadbikorlik faoliyati sohasidagi shartnomaviy munosabatlarning asosiy printsiplari quyidagilardan iborat:
xo’jalik shartnomalarini tuzish erkinligi;
taraflarning o’zaro manfaatdorligi;
shartnoma intizomiga rioya etish;
taraflarning o’zaro mulkiy javobgarligi.
Xo’jalik shartnomasi, qoida tariqasida taraflardan birining oferta (shartnoma tuzish haqida taklif) yo’llashi va ikkinchi taraf uni aktseptlashi (taklifni qabul qilishi) yo’li bilan tuziladi.
Agar taraflar o’rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari bo’yicha kelishuvga erishilgan bo’lsa, xo’jalik shartnomasi tuzilgan deb hisoblanadi.
Xo’jalik shartnomalari ularni imzolashga tayyorlash jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning yuridik xizmati yoki jalb etilgan advokatlar tomonidan qonun hujjatlariga muvofiqligi yuzasidan tekshirib ko’rilishi kerak.
Shartnomalarni ularning imzolarisiz tuzishga yo’l qo’yilmaydi. Qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining ikki yuz baravaridan ortiq summadagi xo’jalik shartnomalari xo’jalik yurituvchi sub’ektlar yuridik xizmatining yoki jalb etilgan advokatlarning yozma xulosasidan keyingina tuziladi.
Xulosada, qoida tariqasida quyidagilar ko’rsatiladi:
 xo’jalik shartnomasida ko’rsatilgan munosabatlar qaysi qonun hujjatlari bilan tartibga solinishi;
 xo’jalik shartnomasi shartlarining qonun hujjatlari talablariga mos kelish-kelmasligi;
 taraflarning javobgarligi me’yori va nizolarni hal etish tartibi qonun hujjatlari talablariga mos kelish-kelmasligi.
Xo’jalik shartnomasi shartnoma shartlariga hamda qonun hujjatlarining talablariga muvofiq ravishda, bunday shartlar va talablar bo’lmagan hollarda esa ish muomalasi odatlariga muvofiq bajarilishi lozim.
Tovarlarni etkazib berish muddatlari kechiktirib yuborilgan, to’liq etkazib berilmagan, ishlar bajarilmagan yoki xizmatlar ko’rsatilmagan hollarda, tovar etkazib beruvchi (pudratchi) sotib oluvchiga (buyurtmachiga) kechiktirilgan har bir kun uchun majburiyat bajarilmagan qismining 0,5 foizi miqdorida penya to’laydi, biroq bunda penyaning umumiy summasi etkazib berilmagan tovarlar, bajarilmagan ishlar yoki ko’rsatilmagan xizmatlar bahosining 50 foizdan oshib ketmasligi lozim. Penyani to’lash shartnoma majburiyatlarini buzgan tarafni
tovarlarni etkazib berish muddatlarini kechiktirib yuborish, to’liq etkazib bermaslik, ishlarni bajarmaslik yoki xizmatlarni ko’rsatmaslik oqibatida etkazilgan zararni qoplashdan ozod etmaydi. Tashkilot tomonidan tuzilgan hamda uning bunday tashkilot o’z faoliyati xususiyatiga ko’ra o’ziga murojaat qiladigan har bir shaxsga nisbatan amalga oshirishi shart bo’lgan tovarlar sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko’rsatish sohasidagi vazifalarini (chakana savdo, umumiy foydalanishdagi transportda yo’lovchi tashish, aloqa xizmati, energiya bilan ta’minlash, tibbiy xizmat, mehmonxona xizmati va sh.k.) belgilab qo’yadigan shartnoma ommaviy shartnoma deyiladi. Bunday tashkilot ommaviy shartnoma tuzishda bir shaxsni boshqa shaxsga nisbatan afzal ko’rishga haqli emas, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
Tovarlar, ishlar va xizmatlarning bahosi, shuningdek ommaviy shartnomaning boshqa shartlari hamma iste’molchilar uchun bir xil qilib belgilanadi, qonun xujjatlarida iste’molchilarning ayrim toifalari uchun
imtiyozlar berilishiga yo’l qo’yiladigan hollar bundan mustasno.
Tashkilotning iste’molchiga tegishli tovarlarni berish, xizmatlar ko’rsatish,
uning uchun tegishli ishlarni bajarish imkoniyati bo’la turib ommaviy shartnomatuzishdan bosh tortishiga yo’l qo’yilmaydi.
Qonunda nazarda tutilgan hollarda O’zbekiston Respublikasi Hukumati ommaviy shartnomalarni tuzish va bajarishda taraflar uchun majburiy bo’lgan
qoidalar (namunaviy shartnomalar, qoidalar va h.k.) chiqarishi mumkin.
Budjet tashkilotlari bilan tovar etkazib beruvchi (ish bajaruvchi, xizmat
ko’rsatuvchi)lar o’rtasida tuzilgan shartnomalarni boshqarishning huquqiy
asosini O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 21.05.2005 y.da №
1475 raqami bilan ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirining 05.05.2005 y.dagi 63-sonli Buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliya
organlarida budjetdan mablag’ oluvchilar bilan tovar (ishlar, xizmatlar) etkazib
beruvchilar o’rtasidagi shartnomalarni ro’yxatdan o’tkazish va ularning
xarajatlari to’lovini nazorat qilish tartibi haqida vaqtinchalik Nizom” tashkil
qiladi.