Davlat univеrsitеti Iqtisodiyot va turizm fakulteti Buxgalteriya hisobi

3. Hujjatlardagi rekvizitlar va hujjatlarni rasmiylashtirish.
Dastlabki hujjatlar huquqiy kuchga ega bolishi uchun qoyidagi majburiy rekvizitlarga ega bolishi zarur:
hujjat (shakl) nomi, shakl kodi;
tuzilgan muddati;
xojalik jarayonini mazmuni;
xojalik jarayoni summasi (sozda va sonda);
xojalik jarayoni uchun masul shaxslar nomi,
hujjatlarni togri rasmiylashtirilishiga javobgar shaxs nomi va imzosi.
Har bir hujjat shunday rasmiylashtirilgan bolishi kerakki, unda amalga oshirilgan muomalalar haqida tola - tokis fikrga ega bolish va uning isbotlovchi kuchini taminlash uchun zarur bolgan barcha malumotlar mavjud bolsin. Hujjatlarning tarkibiy unsurlari hisoblangan bu malumotlar uning REKVIZITLARI deb nomlanadi. Rekvizit (lotincha reqnisitum) - bu kerakli, talab qilinadigan degan manoni anglatadi.
Oz xususiyatiga kora rekvizitlar har xil boladi. Ular ozlarida aks ettirilgan hujjatlarning vazifalari va muomalalarning mazmuniga bogliq. Mutlaqo aniqki, masalan, ishchiga ish haqi hisoblashni rasmiylashtiradigan hujjat (ishbay ishiga naryad)ning rikvizitlari, tolov talabnomasi (tovarlarning sotilishini qayd etilgan hujjat)ning rekvizitlaridan, albatta farqlanadi.
Lekin har xil hujjatlarning mazmunidagi katta farqlarga qaramasdan, har qanday muomalani buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun zarur bolgan rekvizitlar mavjud bolishi kerak
Zaruriy xollarda hujjatlarda qoshimcha rekvizitlar ham aks ettirilishi mumkin. Masalan, hujjat tartib raqami, korxona nomi va manzili, jarayonni sodir etilishi uchun asos, hujjatlashtirilayotgan jarayonni aniqlashga moljallangan boshqa rekvizitlar.
Buxgalteriya hisobi avtomatlashtirilgan sharoitlarda hujjatlar rekvizitlari kod korinishida aks ettirilishi mumkin.
Hujjatlardagi rekvizitlar aniq va togri holda, kimeviy qalamda, sharikli, siyohli ruchkada, yozuv mashinalari orqali aks ettirilishi mumkin. hujjatlardagi yozuvlarni oddiy qalamda yozishga ruxsat etilmasligiga sabab, hujjatlarni arxivlarda uzoq saklanishi davomida yozuvlarni toliq saklanishini taminlashdir. hujjat davomida blankalardagi maxsus qatorlarda bosh qolgan qatorlarga albatta chiziq tortilishi kerak, bu bilan mumkin bolmagan yozuvlar oldi olinadi.
Hujjatlarda albatta, ulardagi yozuvlar xaqiqiyligini tasdiqlash huquqiga ega shaxslar bolib, ular soni, royxati korxona raxbari tomonidan tasdiqlanadi. Qimmat va juda kamyob moddiy boyliklar berilishi rasmiylashtiriladigan hujjatlarga imzo chekish huquqiga ega shaxslar chegaralangan bolishi kerak.
Hujjatlarda ochirib yozishlar bolishi mumkin emas, zaruriyat tugilib qolganda esa, tuzatish imzo va soz bilan tasdiqlab qoyilishi shart. hujjatlarda boyab, noaniq yozuvlar bolishiga yol qoyilmasligi kerak.
Kassa jarayonlari aks ettirilgan hujjatlarga tuzatishlar kiritish mumkin emas.
4. Hujjatlarning aylanishi.
Xojalik jarayoni sodir etilganini isbotlovchi yoki jarayon sodir etilishiga asos boluvchi hujjatlar bir necha masul shaxslarda, bolimlarda, korxonalarda xarakatda boladi va oz moljali boyicha xizmat qilib bolganidan song, belgilangan tartibda arxivga topshiriladi, yani hujjat aylanishi sodir boladi. Demak, hujjat aylanishi-birlamchi hujjatlarni tuzilib, ularni qayta ishlab va umumlashtirib, guruhlashdan song, arxivga topshirilguncha xarakatidir.
Buxgalteriyaga kelib tushgan hujjatlar majburiy tekshiruvdan otishi kerak. Hujjatni tekshirishda qoyidagilarni etiborga olish kerak boladi:
SHakl nuktai nazaridan (hujjat togri toldirilganligi, hamma rekvizitlar mavjudligi, toliqligi).
Mazmun tuktai nazaridan (hujjatlashtirilayotgan jarayon qonuniyligi, iqtisodiy mazmunga ega ekanligi alohida korsatkichlar mantiqiy bogliqligi, arifmetik xatolar yoqligi).
Iktisodiy mantiqsiz, qonunga xilof hujjat jarayonlari aks ettirilgan hujjatlar rasmiylashtirishga va jarayonni bajarilishiga qabul qilinmaydi. Bunday hujjatlar tegishli qaror qabul qilish uchun korxona boshqarma buxgalteriyalariga topshirilishi shart.
Kayta ishlangan hujjatlarga albatta tegishli belgi qoyilishi lozim. Bu bilan hujjatni yana qayta ishlash oldi olinadi. Agar hujjat qolda qayta ishlansa, hisob registriga yozilgan muddati, agar qayta ishlash hisoblash qurilmasi orqali amalga oshirilsa, ularni qayta ishlashga javobgar nazoratchi shtamp orqali belgi qoyadi.
Kassa jarayonlariga asos boluvchi kassa kirim va chiqim orderlariga, tolov vedomotslariga jarayon amalga oshirilgan zahoti qolda e shtampda «olindi» yoki «tolandi» degan sozlar muddatni (kun, oy, yil) korsatilib aks ettirilish shart.
Buxgalteriya hisobida hujjatlar xarakati, yani tashkil etish yoki boshqa korxonalar, tashkilotlar, muassasalardan hisobga, qayta ishlashga, arxivga uzatish uchun olinishi royxat bilan tartibga solinadi.
Hujjat aylanishi royxatini tuzish ishlarini bosh buxgalter tashkil etadi va hujjat aylanishi royxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi.
Eldon S. Hendrikson Michael F. Van Breda. Accounting theory asarida quyidagi fikrlarni bildirishgan:
Royxatni tuzishdan maqsad, hisob ishlarini osonlashtirish, hujjat aylanishini oqilona tashkil etishdan iborat. hujjat aylanishi royxati sxema korinishida rasmiylashtirilishi mumkin. YOki jadval korinishida bolib, qoyidagi rekvizitlarga ega boladi: hujjat nomi, hujjatni tuzish (nusxa soni, rasmiylashtiruvchi masul, bajarilishga masul, bajarilish muddati) hujjatni tekshirish (tekshirishga masul, kim keltirishi, keltirish tartibi, keltirish muddati), hujjatni qayta ishlash (kim bajarishi, qayta ishlash muddati) arxivga berish (kim beradi, berish muddati), hamda royxatni tasdiqlash buyrigi tartib raqami va muddati, korxona muhri, korxona bosh buxgalteri va rahbari imzosi .
Korxona xodimlari hujjat aylanishi royxatiga asosan, ular faoliyatiga taalluqli hujjatlarni tuzadi va takdim etadi. hujjatni oz vaqtida togri toldirilishi, belgilangan, muddatda takdim etilishi , ulardagi malumotlar ishonchliligiga javobgarlik shu hujjatni tuzgan va imzo chekkan shaxsga yuklatiladi.
Ro'yxatning maqsadi - buxgalteriya hisobini soddalashtirish, hujjatlarning oqilona aylanishini ta'minlash. Hujjatlar ro'yxati sxema sifatida tekshirilishi mumkin. Jadval shaklida u quyidagi rekvizitlarga ega: hujjatning nomi, hujjat yaratilishi (nusxalar soni, vakolat beruvchi xodim, ijroning bajarilishi, amal qilish muddati) hujjatni tekshirish (tekshirish uchun mas'ul) , etkazib berish tartibi, etkazib berish muddati), hujjatlarni qayta ishlash (kim, kim bajaradi, ishlov berish muddati) arxivga (kim beradi, berish muddati), buyurtmani tasdiqlash buyrug'ining raqami va muddati, korxona muhri, bosh buxgalter va korxona rahbari Imzo.
Korxona xodimlari o'zlarining hujjatlar ro'yxati asosida o'z faoliyati bilan bog'liq hujjatlarni tuzadilar va taqdim etadilar. hujjatni o'z vaqtida, to'g'ri, o'z vaqtida taqdim etish huquqi, undagi ma'lumotlarning ishonchliligi uchun javobgarlik ushbu hujjatni imzolagan va imzolagan shaxsga yuklanadi.
Korxona boyicha hujjat aylanishi royxati boyicha ishlar oz vaqtida bajarilishini bosh buxgalter nazorat etib boradi.
Dastlabki hujjatlar, hisob qaydnomalari, buxgalteriya hisobotlari va balanslari arxivga topshirilishi majburiydir.
Hujjatlar arxivga topshirilgunga kadar buxgalteriyada maxsus binoda yoki korxona raxbari tayinlagan moddiy javobgar shaxs masulligida bekitiladigan shkaflarda saqlanadi.
Qatiy hisobdagi blankalar esa , ular saqlanishini taminlaydigan seyflarda, metall shkaflarda, maxsus binolarda saklanadi. Aniq bir, hisob vedomostiga taalluqli, joriy oyda qayta ishlangan dastlabki hujjatlar xronologik tartibda yigilib arxivga malumotnoma bilan uzatiladi.Kassa orderlari, hisobdorlik hisobotlari, bank kochirmalari ular ilovalari bilan birga xronologik tartibda yigiladi va taxtlanadi. Bazi bir hujjatlar taxtlanmasligi mumkin, ammo ular yoqotilishi yoki suyistemollikni oldini olish maqsadida tikib qoyiladi.
Korxona arxivida dastlabki hujjatlar, hisob registrlarini, hisobotlarni saqlash tartibi Ozbekiston Respublikasi arxivi bosh boshqarmasini materiallarini saklash korsatmasiga kura, ornatiladi.
Hujjatlarni buxgalteriyadan va arxivdan boshqa tarmoq xoimlariga berilishi korxona bosh buxgaletriya ruxsati bilan amalga oshiriladi.
Korxonadan hujjatlarni faqat aniqlash dastlabki tergov, prokuratura va sud tashkilotlari tomonidan amaldagi qonunchilikga javob bergan xollardagi qarorlariga asosan olinishi mumkin. hujjat olinishi bayonnoma bilan rasmiylashtirilib, uni bir nusxasi korxona tegishli masul xodimiga imzo bilan beriladi. hujjat olgan tashkilot ruxsati va vakili ishtirokida, tegishli masul xodim olingan hujjatdan nusxa olishi mumkin va unda asosni korsatilishi va olingan muddati korsatilishi kerak.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Bakiеva Х., Rizaеv N. Buхgaltеriya hisоbi nazariyasi. O`quv qo`llanma. -T.: Iqtisоd-mоliya..
   
2. 
   Daraеva Yu.A. Tеоriya buхgaltеrskоgо uchеta. Kоnspеkt lеktsiy. 2008, 160s.
   
3. 
   Rоgоjin M.Yu. Dеlоprоizvоdstvо i dоkumеntооbоrоt v buхgaltеrii, GrоssMеdia- 2009.
   
4. 
   Ғulоmоva F. Buхgaltеriya hisоbini mustaqil o`rganuvchilar uchun qo`llanma. - T.: “NORMA” nashriyoti,
   

Internet saytlar

www.forum.ziyouz.com www.el.tfi.uz www.aroma.orga.uz www.ziyonet.uz