Davlat va huquq nazariyasi

Huquqqa legistik yondashuv
yuridik pozitivizm, normativizm kabi 
ko`rinishlarga ega. Ushbu yondashuvni ingliz mutafakkirlari T. Gobbs, J.Ostin, 
Germaniyada R.Iering, G.Kel’zen, Rossiyada G.F.Shershenevich va boshqalar 
asoslab bergan. Nomlari kayd etib o`tilgan mutafakkirlar turli tarixiy davrlarda 
yashab o`tgan bo`lishlariga qaramay, ular ilgari surayotgan quyidagi holatlar ularni 
o`zaro yaqinlashtiradi: a) huquq - davlat hokimiyatining mahsuli, hukmdorning 
buyrug’i, talabi va h.k.; b) davlat huquq bilan bog’liq bo`lmagan; v) davlat 
hokimiyati huquq ostida emas, balki undan ustun turadi; g) vujudga kelish nuqtai 
nazaridan davlat birlamchi, huquq esa ikkilamchidir va h.k. 
Huquqka legistik yondashuv huquqni o`rganishda ham o`ziga xos tarzda yo`l 
tutadi. U huquqni falsafiy talqinlardan, his-tuyg’u, orzu-istaklar va boshqalardan 
xoli tarzda tadqiq etish lozimligini uqtiradi. Jumladan, nemis huquqshunosi R.Iering 
davlat va huquq hodisalarini bilish metodologiyasida tavsiflash, tasnif va faktlar 
talqiniga alohida e’tibor qaratib, huquqiy hodisalarni tarixiy, tuzilish hamda 
funktsional jihatdan ko`rib chiqish lozimligini uqtiradi. 
Huquq shakli (manbai) tushunchasi va mazmuni –huquqning manbai 
deganda, umumiy ma’noda huquqning ifoda etilish shakli tushuniladi. 
1
Ԕɚɪɚɧɝ: ɇɟɪɫɟɫɹɧɰ ȼ. ɋ. ɂɡ ɢɫɬɨɪɢɢ ɩɪɚɜɨɜɵɯ ɭɱɟɧɢɣ: ɞɜɚ ɬɢɩɚ ɩɪɚɜɨɩɨ-ɧɢɦɚɧɢɹ //ɉɨɥɢɬɢɱɟɫɤɢɟ ɢ
ɩɪɚɜɨɜɵɟ ɭɱɟɧɢɹ: ɩɪɨɛɥɟɦɵ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ ɢ ɩɪɟɩɨɞɚɜɚɧɢɹ. - Ɇ., 1978; ɒɭ ɦɭɚɥɥɢɮ. ɉɪɚɜɨ ɢ ɡɚɤɨɧ. - Ɇ., 
1983. 

41 
Huquqshunoslikda «huquq shakli» va «huquq manbai» kabi o`xshash tushunchalar 
mavjud va ularning har biri o`ziga xos ahamiyat kasb etadi. Ushbu 
tushunchalarning o`zaro nisbati hususida bahs yuritar ekanmiz, avvalambor, 
ularning etimologiyasiga e’tibor qaratish hamda o`zaro aloqadorligi va farqini 
aniqlab olish lozim. Yuridik adabiyotda ba’zan huquq shakli va manbai sinonim 
tushunchalar sifatida talqin etilsa, boshqa hollarda mazkur tushunchalarning bir-
biridan keskin farq qilishi bayon etiladi. 
Huquq shakli – davlat bilan huquq o`rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Unda 
huquqning tashqi ifodalanishi tushuniladi. Huquq manbai deyilganda, huquq 
normasining paydo bo`lishi va amal qilishiga imkon beruvchi zamin (rezervuar) 
tushuniladi. Taniqli rus huquqshunosi G.F. Shershenovich Huquq shakli – ma’lum
ma’noda huquqni o`zida aks ettiruvchi, uning oldingi vaqtda chiqarilgan manbai, 
ya’ni asosi deb ta’riflagan.
Huquq tushunchasida maxsus huquqiy mazmunni emas, balki uning mavjud 
bo`lishining ichki shaklini ham tushunmoq lozim. Agar huquqning mazmuni bo`lib, 
umumiy yurish-turish qoidalari yig’indisi tushunilsa, uning ichki shakli har bir alohida 
huquq normasining tashkil topish usullari va barcha huquq normalarining bir tizimga 
birlashishini anglatadi. Huquqning tashqi shakli yoki manbai esa, davlat irodasini 
o`ziga xos tarzda rasmiylashtirish, shakllantirish usullari yig’indisidir. Huquq manbai 
tushunchasini uning tashqi ifodalash shakli nuqtai nazaridan tahlil qilinganda, 
normalar hokimiyat tepasida turgan xalq yoki ma’lum bir siyosiy kuchning irodasini 
qonun darajasiga ko`taruvchi vosita sifatida tushuniladi.  
Jamiyatning moddiy shart-sharoiti, huquqni yaratadigan kuch sifatida maydonga 
chiqadi. Shakl doimo mazmunga ega bo`lishi kerak, aks holda o`z qadr-qimmatini 
yo`qotadi. Yuridik adabiyotda keltirib o`tilishicha, huquq shakllari quyidagi 
xususiyatlar bilan tavsiflanadi: u fuqarolar irodasini normativ tarzda mustahkamlashi 
zarur; mavjud ijtimoiy-iqtisodiy bazis bilan belgilanadi; xalq manfaatlariga xizmat 
qiluvchi siyosiy hokimiyatni ta’minlashi zarur; manfaatlarni ifodalashning eng 
demokratik shakli sifatida qonunlar ahamiyatini tasdiqlashi lozim. 
Har qanday ijtimoiy hodisa kabi huquq ham ma’lum shaklda o`z ifodasini 
topadi. Huquq shaklini tahlil etish xalq irodasini qonun darajasiga qanday usullar 
bilan ko`tarilganligini anglashga ko`maklashadi. 
Huquq shakli, davlat irodasining hamma uchun majburiylik usuliga qarab 
belgilanadi. Shunga qarab, huquqning to`rtta tarixiy shakli mavjud: huquqiy odat, 
yuridik pretsedent, normativ-huquqiy akt va normativ shartnoma. 
Huquq shakllari(manbalari)ning turlari –
jamiyatdagi ijtimoiy 
munosabatlar ahloq, odat, an’ana, rasm-rusm va huquq kabi turli xil normalar 
asosida tartibga solinadi. Odat normalari asosida ijtimoiy munosabatlarni tartibga 
solish alohida ahamiyat kasb etadi. 
Odat – doimiy takrorlanishi natijasida kishilar ongida shakllangan xulq-atvor 
qoidasi. Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi manbalar tizimida 
odat va huquqiy odatni farqlash lozim. Kundalik turmushdagi barcha odatiy 
qoidalar ham huquqiy odat sifatida shakllanavermaydi. 
Ma’lumki, ibtidoiy jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda odat 
normalaridan keng foydalanilgan va davrlar o`tishi bilan odat o`z o`rnini huquqqa 

42 
bo`shatib bera boshladi. Bu davrni shartli ravishda uch bosqichga bo`lish mumkin: 
birinchi bosqich – odatning mutlaq hukmronlik davri. Bu davrda jamiyatdagi 
barcha ijtimoiy munosabatlar odat orqali tartibga solingan, ya’ni bu davrda huquq 
umuman bo`lmagan, chunki bunda huquqni yuzaga keltiruvchi davlat ham 
bo`lmagan. 
ikkinchi boskich – odat va huquqning birgalikda amal qilgan davri. Bu davr-da 
davlat paydo bo`lib, asta-sekinlik bilan huquq normalari vujudga kela boshlagan, 
ya’ni huquq o`z-o`zidan, paydo bo`lib, zudlik bilan odat asosida tartibga 
solinayotgan ijtimoiy munosabatlarni qamrab olgan emas, aksincha bosqichma-
bosqich, asta-sekinlik bilan odat o`rniga, davlat tomonidan yaratilgan huquq 
normalari kela boshlagan.  
uchinchi  bosqich – huquqning mutlaq hukmronlik davri. Bu davrda odat o`z 
o`rnini davlat tomonidan yaratilgan huquqqa bo`shatib bergan va hozirga qadar 
huquq to`la hukmronlik qilmoqda. 
Hozirgi vaqtda odat faqat huquq etarli tarzda tartibga sola olmayotgan 
bo`shliqlarni to`ldirish maqsadida qo`llanilmoqda. 
Har qanday odat ham huquqiy odatga aylana olmaydi, balki u ma’lum bir 
guruh, sinf yoki butun jamiyatning manfaatlariga mos kelgan taqdirdagina, ijtimoiy 
foydali va davlat tomonidan qo`llab-quvvatlangan (ma’qullangan) holdagina 
huquqiy odat bo`lishi mumkin. 
Huquqiy odat, boshqa ijtimoiy normalardan o`zining davlat tomonidan 
tasdiqlangani, bajarilishining majburiyligi va davlatning majburlov kuchi bilan 
ta’minlanishi bilan ajralib turadi. 
Odat o`tmish bilan bugungi kunni bog’lab turadi. Jamiyatda shunday odatlar 
borki, davlat ularni qo`llab-quvvatlaydi va rag’batlantiradi. Masalan, ommaviy 
hashar tadbirlari, navro`z bayrami va boshqalar. 
Odat insonlar o`rtasida bir xil holatning ketma-ket takrorlanishi natijasida 
shakllanadi. Odatning davlat tomonidan ma’qullanishigina unga rasmiy, yuridik 
ahamiyat baxsh etadi, shunda u umummajburiy talabga aylanadi va u davlatning 
kuchiga tayanadi. 
Huquqiy odat huquqning tarixan tarkib topgan dastlabki manbai bo`lib, davlat 
paydo bo`lguniga qadar insonlar o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga 
solgan. 
Huquqiy odat – uzoq davr mobaynida amalda bo`lishi natijasida shakllangan 
va davlat tomonidan umummajburiy qoida sifatida tan olingan yurish-turish 
qoidasidir. 
Mamlakatimiz misolida oladigan bo`lsak, O`zbekistonning mustaqillikkacha 
bo`lgan davrida «Navro`z», «Qurbon hayiti», «Ro`za hayiti» kabi diniy bayramlar 
odat tarzida, ayrim hollarda yashirin ravishda o`tkazilar edi. O`zbekiston 
mustaqilligini qo`lga kiritgach, yo`qotilgan milliy va ma’naviy qadriyatlarni tiklash 
maqsadida Respublika Prezidentining tashabbusi bilan «Navro`z», «Qurbon 
hayiti» va «Ro`za hayiti» kabi milliy qadriyatlarimizni rasmiy ravishda bayram 
sifatida e’tirof etib, shu kunlarni dam olish kunlari, deb e’lon qildi va mehnat 
qonunchiligida dam olish kunlari sifatida belgilab qo`yildi. Mamlakatimizdagi 
ayrim odat qoidalari, nafaqat huquqiy odatga, balki ummummajburiy bo`lgan xulq-

43 
atvor qoidasiga aylantirildi. 
Huquq manbalari tizimida huquqiy odatning roli va o`rni turli davlatlarda 
turlicha bo`lgan. Masalan, Angliyada  huquqiy odat o`z kuchi bilan saqlanmasligi, 
balki davlatning kuchi bilan qo`llab-quvvatlab turilganligi haqida shubhaga o`rin 
yo`q. 
Huquqshunos olimlar o`rtasida huquqiy odatni davlat hokimiyatiga 
asoslanmasligi xususida alohida qarash mavjud, ular o`z fikrlarini quyidagi omillar 
bilan isbotlashga harakat qiladilar. 
Ularning fikricha, huquqiy odat davlat paydo bo`lmasdan oldin ham bo`lgan, 
chunki ibtidoiy jamiyat davrida ham odamlar va jamoalar o`rtasidagi ayrim 
ijtimoiy munosabatlar huquqiy odatga asoslangan holda tartibga solingan. 
Masalan, bir shaxsning qabilada o`rnatilgan tartib-qoidani buzishi, uni qabila 
oldida izza qilishga sabab bo`lgan. U og’ir qilmish sodir etgan taqdirda esa 
qabiladan haydab yuborilgan. Umuman, ko`rinib turibdiki, odat hukmron bo`lgan 
vaqtlarda davlatning majburlov kuchisiz ham ijtimoiy munosabatlar tartibga 
solingan.  
Huquqiy odat quyidagi xususiyatlarga ega:  
birinchidan, mahalliy ahamiyatga molik, chunki huquqiy odat uncha ko`p 
bo`lmagan bir guruh odamlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soladi, 
ya’ni ma’lum bir urug’ yoki qabila irodasini o`zida ifoda etadi; 
ikkinchidan, huquqiy odat, qisman din bilan bog’liq bo`lib, ko`pgina 
munosabatlarni tartibga solishda dinga asoslanadi va tayanadi. Jumladan, o`z 
otasini urgan farzand nafaqat qonun bilan jazolanadi, balki uning qilmishi bir 
vaqtda og’ir gunoh sanalib, xudoning qattiq qahriga uchrashiga sabab bo`lishi 
e’tirof etiladi. 
Huquqiy odat huquq manbai sifatida jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni 
tartibga solishda hozirga zamon davlatlarida unchalik katta o`ringa ega emas va 
ayni vaqtda o`zining ijtimoiy ahamiyatini yo`qotgan. 
Huquqiy odat hozirgi vaqtda, asosan er, meros, nikoh va oilaviy 
munosabatlarni tartibga solishda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasining ayrim 
davlatlarida qisman qo`llanilmoqda.  
Tarixdan shu narsa ma’lumki, huquq shakllarining roli sud amaliyotiga borib 
taqaladi. Yuridik pretsedent huquq shakli (manbai) sifatida alohida ahamiyat kasb 
etadi. Hozirgi davrda dunyoning anglosakson huquqiy tizimiga asoslanuvchi 
davlatlarida yuridik pretsedentning huquq manbai sifatida o`rni beqiyosdir. Ammo 
Evropa qonunchiligi va roman-german huquqiy tizimiga mansub davlatlar sud 
amaliyotini huquq shakli sifatida tan olmaydilar. «Pretsedent» – lotincha so`zidan 
olingan bo`lib, «ilgarida bo`luvchi», «oldinda boruvchi» degan ma’noni anglatadi. 
Yuridik pretsedent deb, ma’muriy yoki sud organining muayyan ish bo`yicha 
chiqarilgan yozma yoki og’zaki qarorini, kelgusida xuddi shunga o`xshash ishlarni 
ko`rib chiqishda asos sifatida qo`llanishiga aytiladi. 
Yuridik pretsedent turlari shartli ravishda ma’muriy pretsedent va sud 
pretsedentiga bo`linadi.
Ma’muriy pretsedent – ma’muriyatning jamiyatni boshqaruv sohasidagi 
ayrim ishlar yuzasidan qabul qilgan qarorini, kelgusida xuddi shunga o`xshash 

44 
ishga asos sifatida qo`llashi uchun xizmat qilishi tushuniladi.  
Sud pretsedenti – sud organining biror-bir ish yuzasidan qabul qilgan 
qarorini, kelgusida xuddi shunga o`xshash ishga nisbatan namuna tarzida 
qo`llashiga aytiladi.
Huquqshunoslik umumiy ma’noda huquqiy pretsedent sifatida talqin etilsada, 
uning tarkibidagi sud yoki ma’muriy pretsedentlar bir-biridan keskin farq qiladi. 
Albatta, huquqning pretsedent shakli sifatida sud yoki ma’muriy organlar yangi 
huquqiy normalar yaratish huquqiga ega bo`lishi mumkin. Bunday hollarda huquq 
o`zining murakkabligi bilan farq qiladi. Bundan tashqari, bu erda mansabdor 
shaxsning suii’stemollik qilishi ehtimoli saqlanib qoladi. 
An’anaga ko`ra sud qarorlari pretsedent sifatida quyidagicha bo`lishi mumkin: 
birinchisi, qonun va odat normalari to`g’ri kelmay qolgan taqdirda yangidan 
huquq normalari yaratiladi, bu inglizlarda original precedent deb nomlanadi, 
ushbu pretsedent normalari ijtimoiy munosabatlardagi yangi holatlarni tartibga 
soluvchi manba bo`lib xizmat qiladi. Bunda sud’yalar qonunchilikdagi mavjud 
bo`shliqni to`ldirish maqsadida huquq normasini yaratadilar. Roman-german 
huquq tizimiga mansub davlatlarda esa sud’yalar huquq ijodkorligi vakolatiga ega 
bo`lmay, faqatgina huquqni qo`llash bilan shug’ullanadilar. 
ikkinchisi, original (asl) normalarning ma’nosini tushuntirib beruvchi 
pretsedent ingliz tilida declaratoruo precedent deb nomlanib, u mavjud holatlarni 
tartibga soluvchi, asoslantiruvchi manba bo`lib, muayyan ish bo`yicha sudning 
oldin qabul qilingan hukmiga asoslangan holda boshqa ijtimoiy munosabatlarni 
tartibga solish uchun avvalgisini namuna, etalon sifatida qo`llaydi.
Ikkinchi holatda so`z yangi norma haqida bormoqda. Nima uchun sud qarori 
pretsedent sifatida normaga aylanishi mumkin? Chunki, hayotda huquqdan tashqari 
pretsedent ham katta rol’ o`ynaydi. Haqiqatdan ham, kishilar doimo hayotiy 
tajribaga asoslanadilar. Bu holat musulmon huquqidagi asosiy manbalardan biri –
Hadisi sharifni eslatadi. 
Shunday qilib, sud qarorlari xususiy ishga taalluqli bo`lib, ikki yoqlama 
ahamiyatga ega bo`lishi mumkin:  
birinchidan, sud faoliyati natijasida ma’lum bir hodisani hal qilish mumkin; 
ikkinchidan, bu sud qarori kelgusida bo`ladigan hodisalarga ham xuddi shu 
qarorni namuna sifatida ishlatish imkonini beradi. 
Ikkinchi holda sud qarori huquq normasi bo`lib xizmat qiladi, chunki u 
oldingi qabul qilingan qarorga (pretsedentga) asoslanadi. 
Yuqorida ta’kidlanganidek, sud amaliyoti, ya’ni sud pretsedenti huquq shakli 
xisoblanadigan mamlakat Angliyadir, shu bois yuridik  pretsedent bir vaqtda ingliz 
odat huquqi deb ham nomlanadi. Angliyada to`plamda yozilgan sud pretsedentiga 
asoslanish xuddi qonun moddasiga asoslangandek yuridik ahamiyatga ega. Bunga 
o`xshash holatlarni Evropa qit’asida uchratmaymiz. Masalan, Frantsiya 
huquqshunosligida, frantsuz yuristlari sud amaliyotini huquq normasi sifatida hech 
qachon tan olmagan. Ularning fikricha, sudning obro`si qanchalik baland, uning 
qarori qanchalik to`liq bo`lmasin, u hech qachon hamma fuqarolar uchun majburiy 
bo`lgan qoidalarni yarata olmaydi. 
Shunisi e’tiborga molikki, roman-german huquq nazariyotchilari huquqning 

45 
pretsedent shaklini hech qachon tan olmaganlar, chunki ular sud va ma’muriy
organlar huquqni ijod qilishlari emas, balki uni qo`llash faoliyati bilan 
shug’ullanishlari lozim, deb hisoblaydilar. 
Anglo-sakson huquqiy tizimiga kiruvchi davlatlarda sud’yalar tomonidan 
shakllantirilgan va sud pretsedentlarida ifodalangan normalar huquqning asosiy 
manbai bo`lib xizmat qiladi. 
Huquq ijodkorlik faoliyatining bevosita mahsuli – turli-tuman normativ-
huquqiy hujjatlardir. Bunday hujjatlar huquq ijodkorligi sub’ektlarining yuridik 
normalarini ifodalaydi. 
O`zbekiston Respublikasida huquqni ifodalashning (bayon etishning) asosiy 
manbai, shakli normativ-huquqiy hujjatlar hisoblanadi. Normativ-huquqiy hujjatlar 
davlat tomonidan o`rnatiladigan yoki ma’qullanadigan huquqiy hujjatlarning 
alohida rasmiy turidir. 
Normativ-huquqiy hujjat deganda, davlat vakolatli organlarining ijtimoiy 
munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan umummajburiy tusdagi qoidalarni 
o`rnatuvchi, o`zgartiruvchi yoki bekor qiluvchi huquq ijodkorlik hujjati 
tushuniladi. Huquqning normativ hujjat shakli demokratik huquqiy jamiyat 
sharoitida mamlakat xo`jalik, siyosiy, madaniy va ma’naviy hayotiga davlat yo`li 
bilan rahbarlik qilishning eng maqbul shaklidir. 
Normativ-huquqiy hujjatlar o`zining quyidagi uch xususiyati bilan ijtimoiy 
normalarning boshqa turlaridan ajralib turadi: 1) normativ-huquqiy hujjatlar 
vakolatli davlat organlari tomonidan yaratilib, barcha uchun umumiy majburiy 
qoidalarni o`rnatadi, o`zgartiradi (takomillashtiradi) yoki bekor qiladi; 2) ularda 
huquqiy qoidaning mazmuni, ya’ni huquqiy munosabat ishtirokchilarining xuquq 
va burchlari ifoda etiladi; 3) normativ-huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan 
qoidalar bajarilmagan yoki buzilgan takdirda muayyan huquqiy oqibatlar kelib 
chiqadi, qoida bo`yicha, davlatning majburlov kuchi ishga solinadi. 
Yuridik ustqurma murakkab va serqirra bo`lganligi sababli normativ-huquqiy 
hujjatlar turli mezonlar bo`yicha turkumlanishi (tasnif qilinishi) mumkin. Bunday 
mezonlar quyidagilar bo`lishi mumkin: 
huquqiy tartibga solish predmeti yoki tartibga solinayotgan ijtimoiy 
munosabatlarning turi; 
huquq ijod etuvchi sub’ekt;
huquqiy hujjatning yuridik kuchi; 
huquqiy hujjat amal qiladigan hudud; 
huquqiy-normativ hujjatning yuridik nomlanishi. 
Normativ-huquqiy hujjatlarni turkumlash usullari, uslublari va yo`llari ham 
turlichadir. Turkumlashning juda keng tarqalgan ilmiy usullari sifatida 
quyidagilarni ko`rsatish mumkin: alifboli-predmetli ko`rsatkichlar; ierarxiyaga 
(pog’onali mutanosiblikka) asoslangan turkumlash, u oddiy va o`nliklar bo`yicha 
bo`linishi mumkin. 
Normativ-huquqiy hujjatlar ularni chiqaradigan davlat organlarining mavqei, 
hujjatlarning yuridik kuchiga ko`ra quyidagi turkumlarga bo`linadi: 
– qonunlar (Konstitutsiya va joriy qonunlar); 
– Prezident farmonlari, qaror va farmoyishlari; 

46 
– Hukumat qaror va farmoyishlari; 
– davlat va xo`jalik boshqaruv organlarining qaror, buyruq va yo`riqnomalari; 
– mahalliy vakillik va ijroiya organlarining qarorlari va farmoyishlari. 
Ushbu turkumlashda keltirilgan normativ-huquqiy hujjatlarning har biriga 
alohida-alohida to`xtalib, ularning xususiyatlari, o`zaro munosabatlari va farqlarini 
ko`rsatib o`tamiz. 
Qonun – normativ-huquqiy hujjatlar tizimida qonunlar asosiy o`rin egallaydi. 
Qonun huquqning eng muhim shakli bo`lib, unda huquqning hamma sifatlari 
mujassamlashadi. Albatta, «qonun» iborasi serqirra va ma’nodordir. Bu o`rinda 
so`z yuridik qonunlar xususida bormoqda. Qonun davlat oliy vakillik organlarining 
eng yuqori yuridik kuchga ega bo`lgan aktidir. Konstitutsiya (Asosiy qonun) 
qonunlar orasida asosiy o`rin egallaydi. Unda jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy asoslari, 
siyosiy tizimi mustahkamlanadi, shuningdek davlat hokimiyati va boshqaruv 
mexanizmi, fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari belgilab 
beriladi. Konstitutsiya jamiyatning huquqiy tizimini, butun qonunchilikning o`zagi 
va yuridik zaminini tashkil etadi. Joriy qonunlarning barchasi konstitutsiya 
qoidalari va printsiplari asosida hamda ularning ijrosi manfaati yo`lida chiqariladi. 
Qonun oliy yuridik kuchga ega. Bu sifat quyidagilarda namoyon bo`ladi: 
í qonunni uni qabul qilgan oliy vakillik organidan boshqa hech kim o`zgartira 
olmaydi, bekor qila olmaydi yoki yangisini o`rnata olmaydi; 
í boshqa barcha normativ-huquqiy hujjatlar qonunga qat’iy muvofiq holda 
qabul qilinadi va amalga oshiriladi; 
í biron-bir qonunosti normativ-huquqiy hujjat qonunga zid bo`lsa, u qonunga 
muvofiq holga keltiriladi yoki bekor qilinadi; 
í qonun oliy yuridik kuchga ega bo`lgan hujjat bo`lganligi sababli uni qabul 
qilgan organdan boshqa hech kim qo`shimcha tarzda tasdiqlashi va harakatdan 
to`xtatab ko`yishi mumkin emas. 
Qonun davlat nuqtai nazaridan eng muhim deb hisoblangan ijtimoiy 
munosabatlarni mustaxkamlash, rivojlantirish va tartibga solish vositasidir. Unda mazkur 
munosabatlardagi qonunlarning normativ majburiy xarakteri va siyosiy-huquqiy 
me’yori o`z ifodasini topadi. Qonunlar faqat siyosatning ifodasi, siyosiy chora 
bo`lib qolmay, beqiyos ijodiy va tarbiyaviy vazifani bajaruvchi katta ma’naviy
boylik hamdir. 
O`zbekistonda qonun huquqning asosiy shakli bo`lib, u davlat oliy hokimiyat 
vakillik organi tomonidan maxsus belgalangan tartibda qabul qilinadi. U davlat 
muayyan holatlar (munosabatlar)ga tatbiq qilish uchun chiqaradigan, aynan 
o`xshash turdagi holatlarga takror-takror qo`llaniladigan, barcha fuqarolar, 
mansabdor shaxslar, davlat organlari, korxona, muassasa va tashkilotlar tomonidan 
bajarilishi majburiy bo`lgan umumiy qoidalarni o`z ichiga oluvchi normativ-
huquqiy hujjatdir. 
Respublika qonunlarida yangilanayotgan ijtimoiy tuzumimizning, huquqiy 
davlat barpo etishning eng muhim printsiplari, rivojlanishimizning yo`nalishlari va 
dasturiy vazifalari o`z aksini topadi. Bunday muhim printsiplar, avvalo, O`zbekiston 
Respublikasining Konstitutsiyasida mustahkamlangan. Masalan, davlat suvereniteti 
printsipi, xalq hokimiyatchiligi printsipi, inson huquqlarining ustuvorligi printsipi, 

47 
qonuniylik printsipi, demokratizm printsipi, davlat bilan shaxsning o`zaro burchdorligi 
printsipi, Konstitutsiya va qonunning oliyligi printsipi, hokimiyatlar taqsimpanishi 
printsipi, ijtimoiy adolat printsipi, qonun va sud oldida barchaning tengligi 
printsipi, aybsizlik prezumptsiyasi, fuqarolarning mahalliy o`zini o`zi boshqarish 
printsipi va boshqalar. 
Shunday qilib, qonun ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarining yuridik shakldagi 
tavsifini o`zida aks ettirgan va eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi, 
bevosita xalq irodasini ifodalovchi, belgilangan tartibda davlat hokimiyatining oliy 
vakillik organi tomonidan yoki referendum yo`li bilan qabul qilinadigan va oliy 
yuridik kuchga ega bo`lgan normativ hujjatdir. 
Qonunning yuridik xususiyatlari ichida uning normativligi alohida ahamiyat 
kasb etadi. Normativlik qonunning muhim belgisi va xususiyati hisoblanadi. 
Huquqiy hujjatlarning boshqa shakllari ham normativ bo`lishi mumkin, biroq ular 
qonunchalik qat’iy kuchga ega bo`lmay, tezkor ijro etiluvchi yoki huquqni 
muhofaza etuvchi bo`lishi mumkin. Qonunning normativ hujjat ekanligi quyidagi 
ikki jihat bilan xarakterlanadi.  
Qonunning normativligi deganda, uning barcha uchun umumiy-majburiy 
qoida, davlat talabining ifodasi ekanligani ham tushunish lozim. Boshqacha 
aytganda, qonunning normativligi undagi bir xil qoidaning barcha uchun norma, 
me’yor, mezon darajasiga ko`tarilishidadir. Qonunda mustahkamlangan qoida 
hamma o`xshash hollarda bir xil talab sifatida takror-takror amal qilaveradi. Har 
qanday huquq amalda bir-biriga teng bo`lmagan har xil odamlarga bir xildagi 
masshtabni tatbiq qilishdir. Bu erda “Norma” - lotincha “norma” so`zidan olingan 
bo`lib, me’yor, qoida, aniq ko`rsatma, namuna, o`lcham demakdir. Uning umumiy 
va mavhum tabiati ham ana shunda. Normativlik esa muayyan harakat, faoliyat va 
munosabatning faqat norma talabi asosida amalga oshirilishidir. Qonunning 
normativligi unda ifodalangan davlat irodasining qat’iyligi, ustunligi va oliyligi 
bilan chambarchas bog’liqdir. Aynan shu irodaning imperativ (bo`ysundiruvchi) 
mazmuni qonun vositasi bilan umumiy yurish-turish va xulq-atvor mezonlarini 
belgilaydi. 
Demak, qonunning normativligi: 1) uning davlat hokimiyat mazmunidagi oliy 
irodani ifoda etishida; 2) eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga 
qaratilganligi va bunday tartibga solishning qat’iy chegarasini belgilashida; 3) 
hamma uchun bir xil umummajburiy harakat qoidasini o`rnatishida va lozim 
bo`lganda, davlat majburlov kuchi bilan ta’minlanganligida; 4) maxsus vakolatli davlat 
organi tomonidan alohida belgilangan tamoyil asosida yaratilishidadir.