Давранов қ. ҚИшлоқ ХЎжалик

 
 
 
 
 
 
 

---

4
КИРИШ 
 
БИОТЕХНОЛОГИЯ ФАНИНИНГ МОҲИЯТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ
Биотехнология ёки биологик жараёнлар технологияси биологик агентлар 
ёки уларнинг мажмуаларидан (микроорганизмлар, ўсимликлар ва ҳайвон 
ҳужайралари, уларнинг компонентларидан) керакли махсулотлар ишлаб 
чиқариш мақсадида саноатда фойдаланиш деган маънони беради. 
Адабиётларда «Биотехнология» терминига мутахассис олимлар томонидан 
турли хил таърифлар бериб келинмоқдаки, фаннинг ҳозирги ривожланган 
даврида ҳам бирорта аниқ тўхтамга келинмаган. Қуйида биотехнология 
соҳасининг етук олимлари томонидан ушбу терминга берилган таърифларга 
тўхталиб ўтамиз. 
а) 
Анбаш, 
А.Хемфери, 
Н.Миллисларнинг (1975) фикрига 
кўра 
“Биотехнология” - янги биокимёвий ишлаб чиқаришлар маҳсулидир 
(витаминлар, антибиотиклар). 
б) “Биотехнология” моддаларни биосинтез усули орқали озуқа олиш фанининг 
бўлими бўлиб, у «биоинженерия» соҳаси билан боғлиқдир. 
в) А.Хастинг (1983) фикри бўйича «Биотехнология» -пиво, вино, пишлоқ, 
витаминларни саноат асосида олиш жараёнидир. 
г) 1980 йил Европа федерацияси Кенгаши муҳокомасида “Биотехнология” - 
биологик тизимлар асосидаги саноат жараёни деб қаралган. 
д) 1983 йил Братиславада бўлиб ўтган кенгашда «Биотехнология» - 
моддаларни катта миқдордаги саноат асосида (биокатализаторлар 
орқали) олиш ва атроф муҳитни ҳимоя қиладиган фан деб таърифланган. 
е) А.А.Баев (1986), Ю.А.Овчинников (1982) “Биотехнология” биологик 
жараёнларни ишлаб чиқаришга жорий этиш тўғрисидаги фан деб 
таърифлашган. 
Биотехнология жараёнлари микроорганизмлардан, ўсимлик ва ҳайвон 
ҳужайралари ва тўқималаридан, ҳужайра органнеллалари, уларни ўраб турган 
мембраналарнинг соф ёки уларнинг иммобиллашган ҳолатида оқсил, органик 
кислоталар, аминокислоталар, спиртлар, доривор моддалар, ферментлар, 
гормонлар ва бошқа органик моддаларни (масалан, биогаз) ишлаб чиқариш 
(синтез қилишда), соф ҳолда металл ажратиш, оқова сувларни ва қишлоқ 
хўжалик ёки саноат чиқиндиларини қайта ишлашда кенг фойдаланилади. 
Фан сифатида ўтган асрнинг 60-йилларидан шакллана бошлаган 
биотехнологиянинг тарихига чуқурроқ назар ташласак микроорганизмлар 
ёрдамида “бижғитиш”, “ачитиш” жараёнлари инсоният томонидан қадимдан 
кенг ишлатилиб келинаётганлигининг гувоҳи бўламиз. Сутдан- қатиқ, узумдан- 
вино ва сирка, ачитқилар ёрдамида -нон тайёрлаш ва бошқа бир қанча 
биотехнологик жараёнларнинг қачон ихтиро қилинганлиги ҳозирча аниқ 
маълум эмас. 
Умуман, юқорида зикр этилган микроорганизмлар ёрдамида амалга 
ошириладиган биотехнологик жараёнлардан ҳозиргача ҳам инсониятнинг 
рўзғор юритишида кенг қўлланилиб келинмоқда. 

---

5
Биотехнологиянинг моҳиятини тушуниш учун мисолларга мурожаат 
қилайлик. Бактерия ҳужайраси ҳар 20-60 минутда, ачитқи замбуруғлари 1,5-2,0 
соатда иккига бўлиниб кўпайсалар, сут эмизувчилар ҳужайраларининг иккига 
бўлиниши учун 24 соат керак бўлади. Бир кеча-кундузда оғирлиги 500 
килограммли бўлган қорамол 500 грамм оқсил моддаси тўпласа, 500 килограмм 
ачитқи замбуруғи 500000 килограмм ёки ундан 1000 маротаба кўпроқ оқсил 
тўплайди. 
Яна бир мисол: 1 куб метр озуқа муҳитида ачитқи замбуруғлари 24 соатда 
30 килограмм оқсил тўплайди, шунча миқдорда оқсил тўплаш учун 18 гектар 
ерга нўхат экиб, уч ой парвариш қилиш лозим бўлади.
Қолаверса, микроб етиштириш на об-ҳавога ва на фаслга боғлиқ. Уларни 
энг арзон озуқа муҳитида ҳар хил чиқиндилар, клетчатка, метанол, метан гази 
ва водородда ўстириш мумкин. Микроорганизмлар нафақат оқсил, балки турли 
ферментлар, ёғлар, витаминлар, полисахаридлар ва бошқа бир қатор фойдали 
махсулотлар синтез қилади.
Бугунга келиб, замонавий биотехнологик усуллар ва ген муҳандислиги 
ёрдамида фармацевтика учун интерферонлар, инсулин, соматотропин, 
гепатитга қарши вакцина, ферментлар, клиник тадқиқотлар учун диагностик 
ашёлар (гиёҳвандлик, гепатит ва бошқа бир қатор юқумли касалликларни 
аниқлаш учун тест тизимлар, биокимёвий текширишлар учун турли хилдаги 
реактивлар, эгилувчан биологик пластмассалар, антибиотиклар, ва бошқа 
кўплаб биоаралашмали махсулотлар) ишлаб чиқарилади. 
Пиво, спирт, кир ювиш воситалари ишлаб чиқариш, тўқимачилик ва тери 
ошлаш каби жарёнларда ишлатиладиган фермент препаратлари ишлаб чиқариш 
ва қўллаш ҳам кенг йўлга қўйилган.