Давранов қ. ҚИшлоқ ХЎжалик

Рахимов Мирзаатхам Мирзаҳакимович - 1943 Тошкентда туғилган. 
Олий маълумотни М.В.Ломоносов номидаги Москва Давлат Университетида 
олган. Ушбу олийгоҳда аспирантурада таҳсил олиб кимё фанлар номзоди 
илмий унвонига сазовор бўлган (1972). Ўзбекистонда биотехнология фанининг 
ташкилотчиларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Миллий Университети ва 
бошқа қатор олий ўқув юртларида биотехнология кафедралари ва марказларини 
ташкил этган. Асосий илмий йўналиши ферментатив катализ асосида 
биотехнологик жараёнлар яратиш бўлсада, биология, тиббиёт, кимё, озиқ-овқат 
ва бошқа йўналишларда ўта кенг фаолият кўрсатиб келаётган йирик олимдир. 
Юзга яқин фан докторлари ва фан номзодларига устозлик қилиб келмоқда. 500 
дан ортиқ илмий мақолалар, ўқув қўлланмалар, дарсликлар ва патентлар 
муаллифи. 
Абдукаримов Абдусаттор Абдукаримович – 04.04.1942 йилда Тошкент 
вилоятида туғилган. Олий маълумотни Тошкент Давлат Университетида олган 
(1966). 1961-1967 йилларда ЎзРФА Ядро физикаси институтида фаолият 
юритган. 1967-1969 йилларда ЎзРФА Биокимё институти аспиранти, шу 
институтда 1967-1992 йилларда шу институт кичик, катта илмий ходими ва 
лаборатория мудири. 1982 йилда республикамизда илк бор ген муҳандислиги 
лабораториясини ташкиллаштирган. 1979 йилда академиклар Ё.Х.Тўрақулов ва 
Д.Х.Хамидовлар раҳбарлигида фан доктори илмий даражасига эришган. 1992 
йилдан ЎзРФА Генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институт 
директори лавозимида фаолият олиб бормоқда. 1994 йилдан ЎзРФА мухбир 
аъзоси, 2000 йилдан ЎзРФА академиги. Илмий фаолияти ген муҳандислиги ва 
молекуляр генетикага асосланган биотехнология фанини ривожлантиришга 
бағишланган. Ген муҳандислиги бўйича ЎзРФА ва ДФТҚ сининг трансген 
ўсимликлар яратиш бўйича қўшма дастури “Генинмар” нинг илмий раҳбари, 
илмий техник кенгаш раиси, институтнинг молекуляр генетика бўлими мудири, 
айни пайтда ЎзР ўсимлик генетик ресурсларини сақлаш ва ўрганиш бўйича 
ДФТҚ таркибидаги мувофиклаштирувчи кенгаш раиси. Ўсимлик генетик 
ресурсларини сақлаш бўйича ФАО халқаро институти (IPGRI) нинг Марказий 
Осиё мамлакатлари бўйича мувофиклаштирувчи кенгаш раҳбари. Унинг асосий 
илмий йўналиши Республикамизда экиладиган ғўза навларини ген 
муҳандислиги усули билан янада яхшилаш муаммоларига бағишланган. Шу 
билан бир пайтда ғўзанинг янги навларини яратишнинг молекуляр, физиологик, 
генетик ва селекцион ҳамда агротехнологик асосларини бир тизимга келтириш 
борасида самарали меҳнат қилмоқда. “Умумий биология” дарслиги 
муаллифларидан бири, Маориф Вазирлигининг биология фанини ўқитиш 
услубий кенгаши раиси сифати жамоат ишларида ҳам фаол иштирок этиб 
келмоқда. Бир дарслик, битта монография ва 100 дан ортиқ илмий мақолалар 
муаллифи, 4 нафар фан доктори ва 11 нафар фан номзодларига илмий 
раҳбарлик қилган. Айни кунларда ҳам ёшларга илмий раҳбарлик қилиш билан 

---

16
бирга Ўзбекистоннинг молекуляр генетика ва биотехнология фани ютуқларини 
жаҳон миқёсига олиб чиқиш ва ривожлантириш бўйича самарали меҳнат 
қилмоқда. 
Бу каби биотехнологик ишлаб чиқариш назарияларини яратиш, уни 
амалиётга тадбиқ этиш ишлари юзасидан ЎзФА Микробиология институти, 
М.Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий Университети, биология ва 
тупроқшунослик факультетининг Биотехнология кафедраси, Тошкент кимё-
технология институтининг Биотехнология кафедраси ва Тошкент давлат аграр 
университети, қишлоқ хўжалик биотехнологияси ва фитопатологияси 
кафедраси, Ўсимликлар биотехнологияси лабораторияси ҳамда Самарқанд 
Давлат Университети Биотехнология кафедраси олимлари ҳам фаол илмий 
изланишлар олиб бормоқдалар. 2004 йилда Тошкент кимё технология 
институти таркибида ҳам биотехнология кафедраси ташкил этилиб, айни 
кунларда республикамизда биринчи бўлиб, биотехнология йўналиши бўйича 
мутахасслар тайёрлайдиган олий ўқув юртига айланди. 
Мамлакатимиз равнақи, унинг иқтисодини янада юксалтириш мақсадида 
энг аввало қуйидаги биопрепаратларни ишлаб чиқаришни йўлга қўймоқ зарур: 
 Озиқ-овқат ва чорвачилик учун оқсил моддалари; 
 Аминокислоталар (лизин, метионин ва бошқалар); 
 Органик кислоталар (лимон кислотаси ва уни ўрнини босадиганлар); 
 Антибиотиклар 
(биринчи 
навбатда 4-5 авлодга 
мансуб 
антибиотиклар); 
 Витаминлар; 
 Ўсимликларни ҳимоя қилиш воситалари ишлаб чиқариш ва ҳ.к. 
Афсуски, юқоридагилар ҳозиргача мамлакатимизга ташқаридан, валютага 
келтирилади. Олимларимизнинг қолаверса бугунги кунда таълим олаётган 
талабаларнинг олдиларига қўйиладиган кўп сонли масалаларнинг энг 
долзарблари юқоридагилардан иборат. 
Ҳозирги вақтда қайси продуцент (микроорганизм) дан фойдаланган ҳолда 
фойдали махсулотлар синтез қилиш мумкинлигини аниқ кўрсатиб бериш 
мумкин. Агарда бундай продуцент бўлмаса, қай тариқа ва қандай шароитда 
юқори даражада, исталган турдаги махсулотни олиш хусусиятини намоён 
қилувчи продуцентни яратиш мумкинлигини олдиндан айтиб бериш 
имкониятлари мавжуддир.
Биотехнологик ишлаб чиқаришда бугунги кунда микроорганизмларни 
минглаб штаммларидан фойдаланилмоқда.
Озиқ-овқат саноати биотехнологиясида ген мухандислиги соҳасини 
ўрганишдан мақсад: 
 тирик организмлар ирсий белгилари хақидаги ахборот жойлашган ДНК
молекуласининг тузилиши, рольи ҳамда унинг молекуляр биологияси; 
 генетик мухандисликнинг моддий асослари: трансформация, трансдукция, 
кўчиб юрувчи генетик элементлар-транспозонлар, плазмидалар, вируслар, 
бактериофаглар, рестриктазалар, рекомбинант ДНК олиш, генларни 

---

17
клонлаш, ҳужайра мухандислиги, ҳужайра ва тўқималарни сунъий 
шароитда ўстириш технологияси; 
 генетик мухандисликнинг озиқ-овқат саноатида, ҳайвонлар ва ўсимликлар 
селекциясида қўлланилиши; 
 ген 
мухандислигига 
асосланган 
биотехнологиянинг 
озиқ-овқат 
саноатидаги илмий-техник тараққиётни тезлаштиришдаги рольи; 
 гибридомалар олиш технологияси ва унинг юқорида келтириб ўтилган 
махсулотларни 
ишлаб 
чиқаришда 
қўллашни 
ҳамда 
генетик 
мухандисликнинг истиқболлари ҳақида аниқ билимларни ўзлаштиришдан 
иборат. 
Ушбу фаннинг асосий вазифаси замонавий ген мухандислиги ютуқларини 
халқ хўжалиги амалиётида кенг кўламда қўллашдан иборат.
Ген мухандислиги анъанавий танлаш (селекция) усулларини инкор 
қилмасдан, аксинча унинг имкониятларини янада кенгайтиради. Ген 
мухандислиги усуллари қуйидаги вазифаларни ҳал қила олади:
 продуцентларнинг алоҳида олинган генларини ўзгартириш, уларни керакли 
функцияларини кучайтириш, яъни янги генетик ахборот киритмасдан, 
ўзида мавжуд иншаклцияни модификация қилиш орқали штаммнинг 
самарадорлигини ошириш ёки яхшилаш; 
 аниқ вазифага жавобгар бўлган, алоҳида генни ажратиб олиш ва уни 
ўзгартириш (мутация қилиш), ҳужайра ичида унинг нусхаларини 
кўпайтириш ва шу орқали маълум махсулот синтезини кучайтириш; 
 промоторларни геннинг фаоллигини аниқловчи мутацияга учраган турини 
олиш, энхансерлар (промоторлар фаоллигини кучайтирувчилар) киритиш; 
 ишлатиладиган субстратлар спектрини кенгайтириш. Масалан, сут 
зардоби, целлюлоза сақловчи чиқиндиларда тез ривожланиб, оқсил синтез 
қилувчи микробларнинг штаммларини яратиш; 
 ксенобионтлар (инсон яратган биологик фаол моддалар), нефт 
қолдиқлари, ҳар хил токсинлар ва атроф муҳитни ифлослантирувчи 
кимёвий моддаларни ва бошқа кераксиз бирикмаларни утилизация қилиш 
имкониятига эга бўлган микроорганизмлар штаммларини яратиш; 
 қўшила олмайдиган микроорганизмларга қўшилишни таъминлаб берувчи 
плазмидалар киритиш ва шу туфайли штаммларнинг хоссаларини 
яхшилаш мақсадида рекомбинация усулларидан фойдаланиш; 
 бошқа гуруҳ организмлар генини киритиш ва шу орқали киритилган ген 
махсулотини олиш. Масалан, ўсимликлардан ширинлиги сахарозадан 3000 
маротоба ортиқ бўлган полипептид генини E.coli га ёки Sacch.cerivisiae 
культураларига ўтказиш ва шу орқали ширин таъм берувчи махсулотлар 
тайёрлаш; 
 Янги ген конструкция қилиб, янги оқсил олиш, кейинчалик оқсил 
молекуласини “архитектураси” (бирламчи, иккиламчи, учламчи ва 
тўртламчи структуралари) ва уларнинг биокимёвий хоссалари аниқ 
бўлгандан кейин, сунъий генлар синтез қилиш ва уларни клонлаш орқали 
янги оқсиллар яратиш ва ҳ.к.