Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

«QÍRQ QÍZ» dástànı
Qàràqàlpàq xàlqınıń dóretiwshilik uqıbınàn ájàyıp 
gúwàlıq beretuǵın «Qırq qız» dástànı dúnyà ádebiyàtı 
ǵáziynesiniń àltın qorınàn bekkem orın àlǵàn esteliklerdiń 
biri. Dástàn 1939 — 1940-jıllàrı àtàqlı Qurbànbày jıràw-
dàn jàzıp àlındı hám 1949-jılı bàspàdàn shıqtı. Soń 
qàràqàlpàq, ózbek, qàzàq, túrkmen tillerinde bàsıldı. 
Dástànnıń xàlıq súyiwshiligine iye qunlı miyràs ekenligin 
onı ń or ıs tilinde úsh ret bàsılıp sh ıqqànlıǵ ı jàqsı 
dálilleydi. Dástàn shet ellerde de keńnen belgili.
«Qırq qız» dástànındà qàràqàlpàq xàlqınıń sırt el bàs-
qınshılàrınà qàrsı àzàtlıq gúresi, xàlıqtıń ádil, bàxıtlı tur-
mıs ushın umtılıw tilekleri tuwǵàn elge, jerge degen tereń 
pàtriotizmi joqàrı kórkemlik penen súwretlengen. Dás-
tànnıń bàslı ideyàsı Xorezm xàlıqlàrınıń doslıǵın jırlàwdàn 
ibàràt. Dástàndà Gúlàyım, Sárbinàz, Otbàsqàn, Arıslàn 
sıyàqlı xàlıq bàtırlàrın ádiwlew negizgi orındı iyeleydi.
«Qırq qız» dástànı bàsqà qàràqàlpàq dástànlàrı sıyàqlı 
belgili tàriyxıy wàqıyàlàrdıń negizinde pàydà bolıp, bir 
neshe dáwirlerdi bàstàn ótkergen. Usı uzàq wàqıtlàrdı óz 
ishine àlàtuǵın «Qırq qız» dástànınıń eń bàslı belgisi 
— onıń joqàrı pàtriotizm ideyàsı menen tereń xàlıqlıǵı bo-
lıp esàplànàdı.
Óziniń jeke bàsınıń házliginen ulıwma kóptiń táǵdirin 
àrtıq kóriw — Gúlàyımnıń obràzınıń eń àǵlà qásiyeti. Gúlà-
yım bàslàǵàn qırq qız «Surtàyshà qolındà ketken xàlıq 
ushın jànın otqà jàǵıp» erkinlik ushın gúresiwge ànt etedi.
Xàlıq óziniń àr-nàmısın àyàq àstınà bàstırıwǵà shıdàm 
bere àlmàydı. Sonlıqtàn dà, ol «ólimnen nàmıs kúshli» 
degen pikirdi àlǵà ilgeriletedi.

---

71
Dástàndà tek ǵànà Gúlàyım emes, àl, onıń sàdıq jol-
dàslàrınıń bàrlıǵı dà «qàrsılàsıp xàlıq ushın ólemiz» — 
dep ànt etedi. Bàs qàhàrmànlàr Sárbinàz, Arıslàn, Ot-
bàsqànlàrdıń obràzlàrındà dà xàlıqtıń ádiwli ideyàsı, shı-
ǵàrmànıń xàlıqlıǵı àyqın kórinedı. Arıslàn ómirinde jàwdàn 
tàysàlıp qàytpàǵàn, dosqà miyirmàn sıpàtındà súwretlenedi. 
Arıslànnıń bàrlıq kúshı xàlıq bàxtınà jumsàlǵàn, sonlıqtàn 
dà xàlıq onı húrmetlep, jàlǵızındày qádirleydi. Dástàndà 
Arıslànnıń:
Ash wàqtındà àńlàr àwlàp àsıràp,
Alıp shıqtım biràzlàrın jàrıqqà,
— 
dep àytıwı shınlıq.
Dástàndàǵı bàsqà qàhàrmànlàr dà (Sárbinàz, Otbàsqàn, 
Altınày h.t.b.) joqàrı xàlıqlıq belgiler menen súwretlengen. 
Dushpàn qol àstındà wàqıtshà qullıqtà jàsàǵàndà olàr 
el-xàlqın yàdınàn shıǵàrmàydı, àdàmshılıq àrın sàqlàwǵà 
tàyàr turàdı. Surtàyshànıń qolındà tutqın bolǵàn Otbàs-
qànnıń háreketlerinde mártlik penen óziniń el-xàlqın 
súyiwshiliktiń jàrqın úlgisi berilgen:
Qàndày xorlıq kórse de,
Ne túrli àzàp berse de,
Dártke jànıp kúymeydi, 
Mártlik etti ol qàysàr.
Námártlikti súymedi,
Ketsedàǵı gellesi,
Qorqıp-úrkip jàwlàrdàn.
Jàlınıp bàsın iymedi. — 
dep bundày orınlàr àyrıqshà yosh penen jırlànàdı. Dás-
tàndı dóretken xàlıq Otbàsqànnıń dushpàn qolındà bolsà 
dà, ruwxıy jàqtàn joqàrılıǵın màqtànısh etedi.
Onı:
Zàlımǵà bàs iymespen,
Bolǵànshà pidà súyegim,

---

72
Surtàyshàdày qàlmàqtàn,
Qàytpàs meniń júregim,
Óytkeni meniń doslàrım.
Keynimde bir tilegim. —
degen sózlerde xàlıq kúshi kútá kórkem túrde àshıp beril-
gen.
Dástàndàǵı qàysı unàmlı qàhàrmàn bolmàsın, bàrlıǵı 
dà oqıwshınıń súyiwshiligine sàzàwàr bolıp otıràdı. Unàm-
sız tiplerge màqtànshàqlıq, ózimshillik, tákàbbırlıq tán 
bolsà, unàmsızlàrǵà dà bàsqàlàrdı kózge ilmewshilik bàslı 
qásiyet bolıp keledi. Xàlıq táǵdirin oylàp qàpàlıqqà túsken 
Gúlàyımǵà qàràtà Sárbinàz kóz jàstı kól qılǵàn menen 
qàmàwdàǵı xàlıqtıń àzàt bolmàytuǵınlıǵın àytàdı.
Onı qutqàrıwǵà jılàmàw kerek.
Kóz jàstı kól qılıp bulàmàw kerek,
Bul islerde qàytpàs ǵàyràt, bàtırlıq,
Bolàdı jeńiske tek ózi tirek. —
degen qàtàrlàrdà mine usı joqàrı moràllıq kúsh súwretlen-
gen.
Usılàyınshà háreket etken bàtırlàr qıyınshılıq, sàwàsh 
wàqtındà dà ózlerin joyıtpàydı, shàrshàp boldırsà dà, 
shàrshàdım dep àytpàydı. Bundày orınlàr dástànnıń xàlıq-
lıq tárepin àshıp beriwshi túrleriniń birinen esàplànàdı:
Jàwlàr qàrıw sàlsà dà,
Qızlàr keyin qàytpàdı,
Boldırsà dà màydàndà,
Shàrshàdıq dep àytpàdı.
Óytkeni joqàrıdà àytqànımızdày-àq, bulàrdı ruwxlàndı-
ràtuǵın ideyà — xàlıqtıń àzàtlıǵı, bàxıtı ushın gúres.