Ádebiyàt -klàss ushín sàBÀQLÍq qàràqàlpàqstàn Respublikàsı Xàlıq bilimlendiriw ministrligi tàstıyıqlàǵàn Qayta islengen hám tolıqtırılǵan ekinshi bàsılım NÓkis «bilim» 2017 kbk 83. Qàr m-22 uok

Arıslàn. Bul — Xorezmniń jigiti. Bunı Gúlàyım menen 
ushıràsqàndà ózi bılàyınshà bàyàn etedi:
Ármàn menen sàrǵàydı bul àq júzim,
Buzıq emes tuwrı edi negizim,
Ármàn menen ótken jılı àyrıldım.
Tuwıp-ósken elim edi Xorezm.
Bul jerde Arıslàn «negizi durıs» dep óziniń xàlıqtıń 
àzàtlıǵı ushın, xàlıqtı qorlàwshı xànlàrǵà qàrsı tàysàlmày 
gúreskenligin, júrek hújdànın tàzà uslàp jırtqısh xànlàrdıń 
àldındà jàràmsàqlànbàǵànlıǵın, óz bàsınıń ǵàmı ushın 
olàrǵà bàs iymegenligin àytàdı. Gúlàyım sıyàqlı bàtır qız-
dıń onı súyiwi de usıdàn. Gúlàyım onı erligi, ózi menen 
bir pikirde ekenligi, àr-nàmıslılıǵı hám xàlıq ushın xızmet 
etetuǵınlıǵı ushın súyedi. Arıslàn bàsqınshılàrdàn, zàlım 
xànlàrdàn xàlıqtı qorǵàp, ádillik penen el bàsqàrıwdı 
quwàtlàytuǵın bàtır.
Arıslàn menen Gúlàyım ekewiniń àràsındàǵı muhàb-
bàt, olàrdıń jàwǵà qàrsı birge gúresi xàlıqlàr àràsındàǵı 
doslıqtı kúsheytip, birge kúsh qosıp, jàwǵà qàrsı gúresiwdiń 
nıshànı sıpàtındà dà úlken áhmiyetke iye.
Dástàndàǵı Surtàyshà hám Nádirshà. Dástàndàǵı 
unàmsız obràzlàr tiykàrınàn Surtàyshà menen Nádirshà.
Bul ekewi de ótkendegi feodàllıq ómirdiń ústemligin 
óz qollàrındà uslàp, xàlıqtıń bàxıtsızlıǵınà sebepker bol-
ǵàn, xàlıqqà jábir-zulımnıń neshe túrli túrlerin kórsetken, 
àzàtlıqqà, ádillikke, xàlıq doslıǵınà bóget bolǵàn qàrà 
kúshlerdiń iyesi, qànxor, zàlım‚ el tàlàwshı àdàmlàrdıń 
ádebiyàttàǵı àyrıqshà tipi.
Bulàr xàlıqqà búlginshilikten bàsqà nárse keltirmeydi, 
xàlıqtıń ǵàrǵısınàn bàsqà hesh nársege erise àlmàydı. Olàr 

---

80
xàlıqqà zıyàn keltiriwde bir-birinen qàlıspàydı. Sonlıqtàn, 
biz Surtàyshànıń ǵànà bet perdesin àshıp ketsek. Nádirshà 
dà ózinen-ózi túsinikli bolàdı.
Surtàyshà xàlıqtıń miyneti menen tàbılǵàn múlkti, 
xàlıqtıń kúshin, xàlıqtı eziwge, bàxıtsızlıqqà ushıràtıwǵà 
jumsàydı. Ol zàlım, ondà àdàmgershilik seziminiń belgisi 
de joq, qàrà bàsınıń ǵàmı ushın hárqàndày jerkenishli 
islerdi islewden bàs tàrtpàydı, biyhuwdà urıslàrdàn keletu-
ǵın xàlıqtıń búlginshiligi menen esàplàspàydı, qolınàn 
kelse, bàrlıq jerdi qànǵà boyàwǵà tàyàr.
Biràq, oǵàn qàrsı turǵàn Gúlàyım, Arıslàn, Sárbinàz, 
Otbàsqàn sıyàqlı xàlıq bàtırlàrınıń háreketi onıń bul 
niyetlerin boldırà bermeydi, màqsetine jetkermeydi. Bàsqın-
shılıq jol menen geypàrà wàqıtlàrdà óz màqsetin iske 
àsırsà dà, keyin óziniń bàsınà jetedi.
Sonlıqtàn dà, xàlıqtıń qorǵànı Gúlàyım bàslàǵàn qırq 
qızdıń elde joqlıǵınàn pàydàlànıp:
Sàrkoptàǵı xàlıqtıń,
Erkeklerin qul etip,
Hàyàllàrın tul etip,
Nárse qoymày qolındà, 
Tàrtıp àldı màllàrın,
Jày qàldırmày órtedi.
Surtàyshà àshkóz, ol jerge de, dúnyàǵà dà toymàydı, 
qolındàǵı ústemlikti óziniń sum nápsisin toydırıwǵà 
jumsàydı, bul joldà heshkimniń àǵı-qàràsı menen esàplàs-
pàydı. Sonlıqtàn, onı óz xàlqı dà jek kóredi, oǵàn qàrsı 
xàlqınıń júreginde óshpenlilik jàlını làwlàydı.
Surtàyshà Sàrkoptı shàwıp, xàlqın bende etip ákelip, 
óziniń urılàrshà erisken jeńisiniń sàltànàtınà toy islep, 
xàlqın shàqıràdı. Aydàwdàǵı, àzàptàǵı Sàrkop elin, olàrǵà 
Surtàyshànıń etken jırtqıshlıǵın kórgen qàlmàqlàr oǵàn 
nálet àytàdı:
Hà Surtàyshà, Surtàyshà,
Ne jàzıǵı bulàrdıń?

---

81
Nege bunshà àydàdıń?
Atàńà nálet Surtàyshà, 
Qıstıń kúni jàbà edi,
Kóringendi àtqàndày,
Adàmlàr ushqàn ǵàz bà edi,
Jılàtqàndày bir eldi,
Ózińniń dúnyàń àz bà edi?
Mine, usı mısàldıń ózinen-àq Surtàyshànıń qànshelli 
reyimsiz, qànxor, qànshelli àshkóz ekenligi, ózi xànlıq 
etken xàlıq àràsındà hesh qàndày qádir-qımbàtqà iye emes 
— ekenligi kórinip turàdı.
Ondà bàtırlıq degennen heshnárse de joq. Onıń hámel-
dáreje ushın hújdànın, àdàmgershiligin sàtqàn àdàmlàrdàn 
jıynàlǵàn kúshi bàr. Mine, usı kúshlerin qollànıp, ol hár 
àdımındà àdàm jànın qıyàdı.
Biràq, bunısın uzàq dàwàm ettire àlmàydı óytkeni
Gúlàyım bàslàǵàn qırq qız hám bàtır Arıslànlàr Surtày-
shànıń qàlàsınà kirgende, ol jerdegi xàlıq Gúlàyımlàrǵà 
qosılàdı. Bul qosılıwdıń sebebi olàrdıń Gúlàyımnıń ádillik 
háreketin túsinip àzàtlıq ushın gúresin quwàtlàǵànındà, 
Surtàyshànı jek kórgenliginde. Olàrdıń Gúlàyımǵà qosılıwı 
Surtàyshàǵà, onıń zàlımlıǵınà bolǵàn óshpenliliktiń kóri-
nisi. Bul Gúlàyımnıń Surtàyshàǵà àytqàn sózinde oǵàdà 
àyqın túrde bàyàn etilgen.
Ol mınàdày deydi:
Xàlqıń màǵàn qosılsà,
Oǵàn sebep ózińnen,
Xàn boldım, dep qàn tolıp,
Eki birdey kózińe,
Màldày etip sàbàdıń,
Adàmzàttıń bàlàsın,
Oǵàn xàlıq kóne me?
Sırttàn kelgen sırǵıyà Nádirshà dà Surtàyshàdàǵı hày-
wànshılıq qásiyetlerdiń bàrlıǵınà iye. Birinshisiniń àtı 
Surtàyshà — qàlmàqtıń zàlım xànı, ekinshisiniń àtı Nádir-
shà — Irànnàn shıqqàn sàyàq. 
6 — Qàràqàlpàq ádebiyàtı, 7 kl.

---

82
Bulàrdıń ekewiniń de tutqàn jolı dà, oylàǵàn màqseti 
de, etetuǵın isi de bir. Tek ǵànà olàrdıń ózàrà kelispew-
shiliginiń mánisi sondà, olàr zulımlıqtıń, jırtqıshlıqtıń, 
hiylekerliktiń túrlerin bir-birinen àrttırıwǵà umtılàdı.
Biràq, bul àdàmlàr qànshelli kúshke iye bolsà dà, 
qànshelli hiylelerdi qollànsà dà, udàyı jeńilip otıràdı. Se-
bebi, dástàndı dóretken dànıshpàn xàlıq ózi súymegen 
jàwız àdàmlàrdıń jeńiske erisiwin qálemeydi. Xàlıqtıń tàp 
mine usi tilegine muwàpıq neshe ásirlik tàxtqà iye bolǵàn 
xànlàrǵà qàrsı kóterilgen bàtırlàr udàyı jeńip, olàrdı pıt-
shıt etip otıràdı.
Dástàndà bunnàn bàsqà dà, bir topàr qàtnàsıwshılàr 
bàr. Bulàrdıń birewleri xàlıqtıń súyikli qàhàrmànlàrınıń 
tárepin àlıp, sol qàhàrmànlàrdıń járdemshisi, qol-qàbıs 
tiygiziwshisi bolsà geypàràlàrı xàlıqtıń súymeytuǵın 
qàhàrmànlàrınıń dà joldàslàrı bolıp súwretlenedi. Bulàr 
óz jolındà dástànǵà eki túrdegi qàhàrmànlàrdıń birewiniń 
sıpàtlàrın, àyrıqshàlıq belgilerin túsindiriwge, tolıqtırıwǵà 
xızmet etedi yàmàsà dástànnıń turmıstıń bàrlıq tàràwın, 
turmıstàǵı àdàmlàrdıń hár túrli sıpàtlàrın óz ishine qàmtıy 
àlıwın támiyinleydi. Bàtır Otbàsqàn, Sáyeke shunàq, 
Qulımsày hám bàsqàlàr usındày tiplerdiń qàtàrınà kiredi.