Diktant tu’rleri ha’m metodikasi

ERKIN DIKTANT
Erkin diktant bilimlendiriwshi diktanttın’ bir tu’ri bolıp, oqıwshılar so’ylewin o’siriwge, pikirlew qa’biletlerin rawajlandırıwg’a xızmet qıladı.
Erkin diktant ushın gu’rrin’ formasındag’ı onshelli u’lken bolmag’an tekst tan’lanadı. Tekste oqıwshılar jazıwda qıynalatug’ın yamasa jazılıwı u’yrenilmegen so’zler qatnasqan bolsa, tekst mazmunına zıyan jetkermeytug’ın halda, onı basqa so’zler menen almastırıw yamasa tu’sirip qaldırıw mu’mkin.
Diktanttın’ bul tu’rinde oqıwshılarg’a oqılg’an bo’limnin’ mazmunın buzbag’an halda, ga’plerdin’ formasın o’zgertip jazıw erkinligi beriledi. Ma’selen, «Quyash shıqtı, ha’mme jaqqa nurın shashtı» ga’pinin’ formasın o’zgertip, oqıwshılar «Quyash o’z nurın shashtı», «Quyash nurın ha’mme jaqqa shashtı», «Quyash shıg’ıp, nurın shashtı» sıyaqlı formalarda jazıwları da mu’mkin. Yamasa «Nasır azan menen turdı. Bet-qolın juwdı. Azang’ı shayın ishti ha’m mektepke ketti» sıyaqlı u’sh ga’p penen tu’sindirilgen mazmundı oqıwshılar «Nasır erte turıp juwındı. Azang’ı shayın iship, mektepke ketti» sıyaqlı eki ga’p jazıwları mu’mkin. Sonın’ ushın da bunday diktant erkin diktant delinedi.
Erkin diktant oqıwshılardı bayan jazıwg’a tayarlaydı. Oqılg’an bo’limnin’ mazmunın oqıwshılar erkin tu’rde jazg’anlarında, a’debiy til normalarına tolıq a’mel qılıwı tu’sindiriledi.
Erkin diktant to’mendegishe o’tkeriledi:
Oqıtıwshı oqıwshılarg’a erkin diktant ha’m onı jazıw ta’rtibin qısqasha tu’sindiredi. Oqıtıwshı doskag’a, oqıwshılar bolsa jazıw da’pterlerine sa’ne, jumıs tu’ri (erkin diktant) ha’m tan’lang’an tekst temasın jazadı. Oqıtıwshı oqıwshılar dıqqatın qaratqan halda, tekstti bir ma’rtebe tu’snikli etip oqıp beredi. Tekst mazmunı boyınsha sa’wbetlesiw o’tkerilgennen son’, bir-eki oqıwshı tekst mazmunın aytıp beredi ha’m oqıwshılardın’ qanshelli da’rejede tu’singenligi anıqlanadı.
Tan’lang’an tekstte oqıwshılar ma’nisine tu’sinbegen yamasa jazılıwı ele jaqsı o’zlestirilmegen so’zler bolsa, oqıtıwshı doskag’a jazıp qoyadı, lazım tapsa, usı so’zlerdin’ ma’nisi, aytılıwı ha’m jazılıwın qısqasha tu’sindiredi.
Oqıwshılardın’ dıqqatı qaratıladı ha’m tekst ja’ne bir ma’rtebe oqıp beriledi. Oqıwshılar oqılg’an bo’lim mazmunın jazıp bolg’anlarınan keyin, teksttegi jazılıwında qa’tege jol qoyılg’an so’zler tu’sindirilip, oqıwshılardın’ durıs jazıwı ta’miynlenedi. Jumıs usı ta’rtipte dawam etedi. Erkin diktantı tez-tez o’tkeriw u’yrenilgen grammatikalıq formalardan, jazıw ha’m irkilis belgilerine tiyisli qag’ıydalardan a’meliy paydalanıwg’a, basqalardın’ so’ylewin o’zgertpey yamasa o’zgertip qollawg’a u’yretedi. Sonın’ menen birge, esitiw sezimlerinin’ rawajlanıwına, do’retiwshilik ta’jiriybesinin’ artıwına ja’rdem beredi.
Diktanttın’ bul tu’ri ayrıqsha a’hmiyetke iye bolıp, onnan qanshelli ko’p paydalanılsa, oqıwshılarda erkin pikirlew qa’bileti sonshelli tez rawajlanadı.