Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari
Download 7.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Adabiyot nazariyasi asoslari D.Quronov
|
bahrlar deb yuritilsa, o'zgarishga uchragan ruknlari (furu’)
bo'lgan bahrlar far’iy hisoblanadi. Asllarning o'zgarishga uchrashi aruzshunoslikda «z/ hof» deb ataladi. Zihoflar turlicha ko'rinishga ega bo'lib, bunda asl tarkibidagi hijolardan biri yoki bir nechtasining tushirib qoldirilishi; sifatiy o'zgarishga (qisqa hijoning cho'ziqqa, cho'ziq hijoning qisqaga, cho'ziq hijoning o'ta cho'ziqqa aylanishi) uchrashi; bir paytning o'zida ham hi joning tushishi, ham qolgan hijolarning sifatiy o'zgarishga 337 1) fosilayi sug'ro uchta mutaharrikdan so'ng bir sokin kelishidan hosil bo'ladi, ya’ni ikkita qisqa va bir cho'ziq hi- joga teng: kapalak (v v -); 2) fosilayi kubro to‘rt mutaharrik va bir sokindan hosil bo'ladi, ya’ni uchta qisqa va bir cho'ziq hijoga teng bo'ladi: kurashajak (v v v -). Shunga o'xshash, keyingi ritmik bo'lak - ruknlar juzv- larning muayyan tartibda birikishidan hosil bo'ladi. Masa lan, bitta vatadi majmu’ (v - ) va ikki sababi xafif (-) biri- kuvidan mafoiylun ( v -------) rukni hosil bo'ladi. Aruz tizimi asosini tashkil etuvchi sakkiz rukn (asllar) quyidagilar: Faulun v — Foilun - v - Mafoiylun v ------ Foilotun - v — Mustaf’ilun — v - Maf’u lo t u ------ v Mutafoilun v v - v - Mafoilatun v - v v - Mazkur asllarning she’r misrasida muayyan tartibda takrorlanishidan bahrlar yuzaga keladi. Aruz tizimidagi bahrlar soni manbalarda turlicha ko'rsatiladi. Xususan, Hazrat Navoiy «Mezon ul-avzon»da bahrlar adadini 19 ta deb ko'rsatadiki, biz shuni asos deb olamiz. Bahrlarni tarkiblanishiga ko'ra uch guruhga ajratish mumkin: a) bitta aslning takroridan hosil bo'luvchi bahrlar: faulun / faulun ... = mutaqorib foilun / foilun ... = mutadorik mafoiylun / mafoiylun ... = hazaj foilotun / foilotun ... = ramal mustaf’ilun / mustaf’ilun ... = rajaz mutafoilun / mutafoilun ... = komil mafoilatun / mafoilatun ... = vofir b) ikki aslning ma’lum tartibdagi takroridan hosil bo'luv chi bahrlar: 336 mafoiylun / foilotun = muzori’ foilotun / mustafilun = xafif mustafilun / foilotun = mujtass mustafilun / mafulotu = munsarih mafulotu / mustafilun = muqtazab faulun / mafoiylun = tavil foilotun / foilun = madid mustafilun / foilun = basit d) ikki bir xil va bir boshqa xil aslning takroridan hosil bo'luvchi bahrlar: mafoiylun / mafoiylun / foilotun = qarib foilotun / foilotun / mafoiylun = mushokil foilotun / foilotun / mustafilun = g‘arib mustafilun / mustafilun / maf ulotu = sari’ Aytish kerakki, sanalgan bahrlar o'zbek she’riyatida ishlatilishi, faolligiga ko‘ra bir-biridan jiddiy farqlanadi. Jumladan, aruzshunos A.Hojiahmedov ma’lumotiga ko'ra, ulardan 7 tasi (vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, musho kil, g'arib) o'zbek she’riyatida mutlaqo qo'llangan emas; inutadorik, komil va tavil bahrlaridan juda kam shoirlarfoy- dalanganlar. Qolgan 9 ta bahr (hazaj, ramal, rajaz, muzo- ii', xafif, mujtass, munsarih, sari’, mutaqorib) esa o'zbek she’riyatida faol qo'llangan. Bahr tarkibidagi asllar o'zgarishsiz yoxud ma’lum o'zgarishga uchragan holda takrorlanishi mumkin. O'zga- lishsiz takrorlangan asllardan hosil bo'luvchi bahrlar solim h.ihrlar deb yuritilsa, o'zgarishga uchragan ruknlari (furu’) bo'lgan bahrlar fa r’iy hisoblanadi. Asllarning o'zgarishga uchrashi aruzshunoslikda «z/ hol» deb ataladi. Zihoflar turlicha ko'rinishga ega bo'lib, I>u 1111.i asl tarkibidagi hijolardan biri yoki bir nechtasining lin.hirib qoldirilishi; sifatiy o'zgarishga (qisqa hijoning i lio /iqqa, cho'ziq hijoning qisqaga, cho'ziq hijoning o'ta ■ ...........Im'/iqqa aylanishi) uchrashi; bir paytning o'zida ham hi . hi lushishi, ham qolgan hijolarning sifatiy o'zgarishga 337 1) fosilayi sug'ro uchta mutaharrikdan so‘ng bir sokin kelishidan hosil bo'ladi, ya’ni ikkita qisqa va bir cho'ziq hi- joga teng: kapalak (v v -); 2) fosilayi kubro to'rt mutaharrik va bir sokindan hosil bo'ladi, ya’ni uchta qisqa va bir cho'ziq hijoga teng bo'ladi: kurashajak (v v v -). Shunga o'xshash, keyingi ritmik bo'lak - ruknlar juzv- larning muayyan tartibda birikishidan hosil bo'ladi. Masa lan, bitta vatadi majmu’ (v - ) va ikki sababi xafif (-) biri- kuvidan mafoiylun ( v -------) rukni hosil bo'ladi. Aruz tizimi asosini tashkil etuvchi sakkiz rukn (asilar) quyidagilar: Faulun v — Foilun - v - Mafoiylun v ------ Foilotun - v — Mustaf’ilun — v - Maf’u lo t u ------ v Mutafoilun v v - v - Mafoilatun v - v v - Mazkur asllarning she’r misrasida muayyan tartibda takrorlanishidan bahrlar yuzaga keladi. Aruz tizimidagi bahrlar soni manbaiarda turlicha ko'rsatiladi. Xususan, Hazrat Navoiy «Mezon ul-avzon»da bahrlar adadini 19 ta deb ko'rsatadiki, biz shuni asos deb olamiz. Bahrlarni tarkiblanishiga ko'ra uch guruhga ajratish mumkin: a) bitta aslning takroridan hosil bo'luvchi bahrlar: faulun / faulun ... = mutaqorib foilun / foilun ... = mutadorik mafoiylun / mafoiylun ... = hazaj foilotun / foilotun ... = ramal mustaf’ilun / mustafilun ... = rajaz mutafoilun / mutafoilun ... = komil mafoilatun / mafoilatun ... = vofir b) ikki aslning ma’lum tartibdagi takroridan hosil bo'luv chi bahrlar: 336 mafoiylun / foilotun = muzori’ foilotun / mustafilun = xafif mustafilun / foilotun = mujtass mustafilun / maf ulotu = munsarih maf ulotu / mustafilun = muqtazab faulun / mafoiylun = tavil foilotun / foilun = madid mustafilun / foilun = basit d) ikki bir xil va bir boshqa xil aslning takroridan hosil bo'luvchi bahrlar: mafoiylun / mafoiylun / foilotun = qarib foilotun / foilotun / mafoiylun = mushokil foilotun / foilotun / mustafilun = g'arib mustafilun / mustafilun / maf ulotu = sari’ Aytish kerakki, sanalgan bahrlar o'zbek she’riyatida ishlatilishi, faolligiga ko'ra bir-biridan jiddiy farqlanadi. Jumladan, aruzshunos A.Hojiahmedov ma’lumotiga ko'ra, ulardan 7 tasi (vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, musho kil, g'arib) o'zbek she’riyatida mutlaqo qo'llangan emas; mutadorik, komil va tavil bahrlaridan juda kam shoirlarfoy- dalanganlar. Qolgan 9 ta bahr (hazaj, ramal, rajaz, muzo- ri', xafif, mujtass, munsarih, sari’, mutaqorib) esa o'zbek ihe’riyatida faol qo'llangan. Bahr tarkibidagi asllar o'zgarishsiz yoxud ma’lum <>>]arishga uchragan holda takrorlanishi mumkin. O'zga- rishsiz takrorlangan asllardan hosil bo'luvchi bahrlar Download 7.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|