Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

solim 
h.ihrlar
deb yuritilsa, o'zgarishga uchragan ruknlari (furu’) 
hn'lyan bahrlar 
fa r’iy
hisoblanadi.
Asllarning o'zgarishga uchrashi aruzshunoslikda «z/- 
//(.)/» deb ataladi. Zihoflar turlicha ko'rinishga ega bo'lib, 
I )i и Ida asl tarkibidagi hijolardan biri yoki bir nechtasining 
iir.hirib qoldirilishi; sifatiy o'zgarishga (qisqa hijoning
■
hn'/iqqa, cho'ziq hijoning qisqaga, cho'ziq hijoning o'ta 
i lin'/iqqa aylanishi) uchrashi; bir paytning o'zida ham hi- 
jln'iiny tushishi, ham qolgan hijolarning sifatiy o'zgarishga
337

---

1) fosilayi sug'ro uchta mutaharrikdan so'ng bir sokin 
kelishidan hosil bo'ladi, ya’ni ikkita qisqa va bir cho'ziq hi- 
joga teng: kapalak (v v -);
2) fosilayi kubro to'rt mutaharrik va bir sokindan hosil 
bo'ladi, ya’ni uchta qisqa va bir cho'ziq hijoga teng bo'ladi: 
kurashajak (v v v -).
Shunga o'xshash, keyingi ritmik bo'lak - ruknlar juzv- 
larning muayyan tartibda birikishidan hosil bo'ladi. Masa­
lan, bitta vatadi majmu’ (v - ) va ikki sababi xafif (-) biri-
kuvidan mafoiylun ( v -------) rukni hosil bo'ladi. Aruz tizimi
asosini tashkil etuvchi sakkiz rukn (asilar) quyidagilar: 
Faulun v —
Foilun - v -
Mafoiylun v ------
Foilotun - v —
Mustafilun — v -
M af u lo t u ------ v
Mutafoilun v v - v -
Mafoilatun v - v v -
Mazkur asllarning she’r misrasida muayyan tartibda 
takrorlanishidan bahrlar yuzaga keladi. Aruz tizimidagi 
bahrlar soni manbalarda turlicha ko'rsatiladi. Xususan, 
Hazrat Navoiy «Mezon ul-avzon»da bahrlar adadini 19 
ta deb ko'rsatadiki, biz shuni asos deb olamiz. Bahrlarni 
tarkiblanishiga ko'ra uch guruhga ajratish mumkin:
a) bitta aslning takroridan hosil bo'luvchi bahrlar: 
faulun / faulun ... = mutaqorib
foilun / foilun ... = mutadorik 
mafoiylun / mafoiylun ... = hazaj 
foilotun / foilotun ... = ramal 
mustafilun / mustafilun ... = rajaz 
mutafoilun / mutafoilun ... = komil 
mafoilatun / mafoilatun ... = vofir
b) ikki aslning ma’lum tartibdagi takroridan hosil bo'luv­
chi bahrlar:
336

---

mafoiylun / foilotun = muzori’ 
foilotun / mustaf’ilun = xafif 
mustaf’ilun / foilotun = mujtass 
mustaf’ilun / maf’ulotu = munsarih 
maf’ulotu / mustaf’ilun = muqtazab 
faulun / mafoiylun = tavil 
foilotun / foilun = madid 
mustaf ilun / foilun = basit
d) ikki bir xil va bir boshqa xil aslning takroridan hosil 
bo'luvchi bahrlar:
mafoiylun / mafoiylun / foilotun = qarib 
foilotun / foilotun / mafoiylun = mushokil 
foilotun / foilotun / mustaf’ilun = g‘arib 
mustaf’ilun / mustaf’ilun / maf’ulotu = sari’
Aytish kerakki, sanalgan bahrlar o'zbek she’riyatida 
ishlatilishi, faolligiga ko'ra bir-biridan jiddiy farqlanadi. 
Jumladan, aruzshunos A.Hojiahmedov ma’lumotiga ko'ra, 
ulardan 7 tasi (vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, musho­
kil, g‘arib) o'zbek she’riyatida mutlaqo qo'llangan emas; 
mutadorik, komil va tavil bahrlaridan juda kam shoirlarfoy- 
dalanganlar. Qolgan 9 ta bahr (hazaj, ramal, rajaz, muzo- 
i i', xafif, mujtass, munsarih, sari’, mutaqorib) esa o'zbek 
she’riyatida faol qo'llangan.
Bahr tarkibidagi asllar o'zgarishsiz yoxud ma’lum 
o'/garishga uchragan holda takrorlanishi mumkin. O'zga- 
nslisiz takrorlangan asllardan hosil bo'luvchi bahrlar solim 
bahrlar deb yuritilsa, o'zgarishga uchragan ruknlari (furu’) 
ho'lyan bahrlar far’iy hisoblanadi.
Asllarning o'zgarishga uchrashi aruzshunoslikda «z/­
liof» deb ataladi. Zihoflar turlicha ko'rinishga ega bo'lib, 
bunda asl tarkibidagi hijolardan biri yoki bir nechtasining 
iir-.hirib qoldirilishi; sifatiy o'zgarishga (qisqa hijoning 
i Im'/iqqa, cho'ziq hijoning qisqaga, cho'ziq hijoning o'ta 
i ho'/iqqa aylanishi) uchrashi; bir paytning o'zida ham hi- 
|iirmirj lushishi, ham qolgan hijolarning sifatiy o'zgarishga
337

---

1) fosilayi sug‘ro uchta mutaharrikdan so'ng bir sokin 
kelishidan hosil bo'ladi, ya’ni ikkita qisqa va bir cho'ziq hi- 
joga teng: kapalak (v v -);
2) fosilayi kubro to'rt mutaharrik va bir sokindan hosil 
bo'ladi, ya’ni uchta qisqa va bir cho'ziq hijoga teng bo'ladi: 
kurashajak (v v v -).
Shunga o'xshash, keyingi ritmik bo'lak - ruknlar juzv- 
larning muayyan tartibda birikishidan hosil bo'ladi. Masa­
lan, bitta vatadi majmu’ (v - ) va ikki sababi xafif (-) biri-
kuvidan mafoiylun ( v -------) rukni hosil bo'ladi. Aruz tizimi
asosini tashkil etuvchi sakkiz rukn (asllar) quyidagilar: 
Faulun v —
Foilun - v -
Mafoiylun v ------
Foilotun - v —
Mustafilun — v -
Maf u lo t u ------ v
Mutafoilun v v - v -
Mafoilatun v - v v -
Mazkur asllarning she’r misrasida muayyan tartibda 
takrorlanishidan bahrlar yuzaga keladi. Aruz tizimidagi 
bahrlar soni manbalarda turlicha ko'rsatiladi. Xususan, 
Hazrat Navoiy «Mezon ul-avzon»da bahrlar adadini 19 
ta deb ko'rsatadiki, biz shuni asos deb olamiz. Bahrlarni 
tarkiblanishiga ko'ra uch guruhga ajratish mumkin:
a) bitta aslning takroridan hosil bo'luvchi bahrlar: 
faulun / faulun ... = mutaqorib
foilun / foilun ... = mutadorik 
mafoiylun / mafoiylun ... = hazaj 
foilotun / foilotun ... = ramal 
mustafilun / mustafilun ... = rajaz 
mutafoilun / mutafoilun ... = komil 
mafoilatun / mafoilatun ... = vofir
b) ikki aslning ma’lum tartibdagi takroridan hosil bo'luv­
chi bahrlar:
336

---

mafoiylun / foilotun = muzori’ 
foilotun / mustafilun = xafif 
mustafilun / foilotun = mujtass 
mustafilun / maf ulotu = munsarih 
maf ulotu / mustafilun = muqtazab 
faulun / mafoiylun = tavil 
foilotun / foilun = madid 
mustafilun / foilun = basit
d) ikki bir xil va bir boshqa xil aslning takroridan hosil 
bo'luvchi bahrlar:
mafoiylun / mafoiylun / foilotun = qarib 
foilotun / foilotun / mafoiylun = mushokil 
foilotun / foilotun / mustafilun = g'arib 
mustafilun / mustafilun / maf ulotu = sari’
Aytish kerakki, sanalgan bahrlar o'zbek she’riyatida 
ishlatilishi, faolligiga ko'ra bir-biridan jiddiy farqlanadi. 
Jumladan, aruzshunos A.Hojiahmedov ma’lumotiga ko'ra, 
ulardan 7 tasi (vofir, muqtazab, madid, basit, qarib, musho­
kil, g'arib) o'zbek she’riyatida mutlaqo qo'llangan emas; 
inutadorik, komil va tavil bahrlaridan juda kam shoirlar foy- 
dalanganlar. Qolgan 9 ta bahr (hazaj, ramal, rajaz, muzo- 
ii’, xafif, mujtass, munsarih, sari’, mutaqorib) esa o'zbek 
she’riyatida faol qo'llangan.
Bahr tarkibidagi asllar o'zgarishsiz yoxud ma’lum 
o'zgarishga uchragan holda takrorlanishi mumkin. O'zga- 
nslisiz takrorlangan asllardan hosil bo'luvchi bahrlar