Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

Epik asar kompozitsiyasi
Epik nutqning kompozitsion shakllari, ularning o'zaro 
munosabati. Syujet - epik asarning kompozitsion o'za- 
gi sifatida. Epik asarda obrazlar sistemasi. Personajlar 
sistemasi va uning asar qurilishidagi o'rni. Epik asarda 
badiiy vaqt xususiyatlari. Nuqtayi nazar. Arxitektonika
- tashqi kompozitsiya haqida. «Kompozitsion tafakkur» 
tushunchasi.
Zamonaviy adabiyotshunoslikda epik asar qurilishini 
tadqiq etishda matn kompozitsiyasi, syujet kompozitsiyasi,
1 Куронов Д., Рахметов Б. Гарб адабий-танк;идий тафаккури тарихи очерк- 
лари. - Тошкент: Фан, 2007. - Б.167 - 168.
182

---

personajlar sistemasi, badiiy vaqt va zamon, rivoya kom­
pozitsiyasi, nuqtayi nazar kompozitsiyasi kabi masalalar 
diqqat markazida turadi.
Epik asar matni rivoya, tavsif \/a dialogdan tarkib topadi, 
shu bois ular epik nutqning kompozitsion shakllari sifati­
da e’tirof etiladi. Rivoya makon va zamonda kechgan vo­
qealarni so‘z vositasida aks ettirish, sodda qilib aytsak, hi- 
koya qilishdir. Avvalo, aytish kerakki, xuddi ko'chirma gap 
tarkibida avtor gapi sintaktik qurilmani yaxlitlashtiruvchi 
unsur bo'lgani kabi, rivoya ham epik asar nutq shakllarini 
yaxlitlashtiruvchi omildir. Ya’ni tavsif ham, dialog ham rivo­
ya orqali, bamisoli rivoyaga o‘rab taqdim etiladi. Agar rivo­
ya obyekti harakat bo'lsa, tavsif turg'un holatdagi narsa, 
joy, holat, xususiyat kabilarni o‘z ichiga oladi. Jumladan, 
voqea yuz berayotgan joyga oid tafsilotlar, peyzaj, interyer, 
portret, muallif xarakteristikasi, ruhiy holat tasviri kabilar. 
Ayrim mutaxassislar epik nutqning kompozitsion shakllari 
sirasfda muallif mushohadalaririi ham alohida ko'rsatadi- 
lar. Biroq bunda biroz sun’iylik bor, chunki muallif musho- 
hadalari ham tabiatan tavsifning bir ko'rinishi, xolos. Shun- 
ga ko'ra, muallif mushohadalarini ham, lirik chekinishlar 
qatori, tavsifning bir ko'rinishi hisoblash to‘g‘riroq bo'ladi. 
Dialogda nutq subyektlari o‘zgarsa ham, jarayon baribir ri­
voya orqali tasvirlanadi: personajlar nutqini roviy izohlab, 
sharhlab, to'ldirib boradi, natijada o'quvchi personaj gapla- 
rini go‘yo roviy «qulog'i» bilan eshitadi. Rivoya, tavsif va 
dialogning salmog'i, ularning muayyan ketma-ketlikda va 
mutanosib tarzda joylashtirilishi epik asar kompozitsiyasi- 
ga qo'yiluvchi muhim talablardan sanaladi. Deylik, rivoya 
salmog'i ortib ketgan holda o'quvchining voqea zamiridagi 
mohiyatdan chalg'ib qolishi, tavsif ko‘payib ketganida esa 
asarning o'quvchini zeriktirish xavfi ortadi.
« 0 ‘tkan kunlar»ning boshlanishini eslang. Adib avval 
vaqtni («1264-inchi hijriy, dalv oyining o‘n yettinchisi, qish- 
ki kunlarning biri, quyosh botqan, tevarakdan shorn azoni
183

---

eshitiladir...») qayd etadi. So'ng voqea yuz beradigan joy 
(«darbozasi sharqi-janubiyga qaratib qurilg'an bu dong'dor 
saroy») ataladi. Shundan keyin karvonsaroyda ayni vaqt- 
da kechib turgan umumiy manzara tasvirlanadi: «... saroy- 
dagi bir-ikki hujrani istisno qilish bilan boshqalari musofir- 
lar ila to'la. Saroy ahli kunduzgi ish-kuchlaridan bo'shab 
hujralariga qaytqanlar, ko‘b hujralar kechlik osh pishirish 
ila mashg'ul, shuning uchun kunduzgiga qarag'anda sa­
roy jonliq: kishilarning shaqillashib so'zlashishlari, xoxolab 
kulishishlari saroyni ko‘kka ko‘targudek...» Adib bularni 
go'yo yanada muhimroq gapi bordek tezgina aytadi-da, 
saroy to‘ridagi hujraning boshqalaridan afzalligini bir-ikki 
qiyos (... anovi hujralarga kiygiz to‘shalgani holda bu huj- 
rada qip-qizil gilam...) bilan anglatadi, shunga mos holda 
hujra egasining «boshqacha yaratilishda» - ulug'vor va 
sirli-salobatli ekanini ta’kidlab, bir-ikki portret detallarini 
qayd etgach, uni tanishtiradi: «Qandog'dir bir xayol ichida 
o‘lturg‘uchi bu yigit Toshkandning mashhur a’yoniaridan 
bo‘lg‘an Yusufbek hojining o‘g‘li - Otabek». Ko'rib turgani- 
mizdek, bularning bari - tavsif, ya’ni ilk jumladan ayni shu 
nuqtagacha matnning bitta kompozitsion bo'lagidir. Matn- 
ning keyingi bo'lagi rivoya shakiida:
«Saroy darbozasidan ikki kishi kelib kirgach, uiardan bi- 
ravi darboza yonidag'i kimdandir so'radi:
- Otabek shu saroyga tushkanmi?
Bizga tanish hujra koYsatilishi bilan ular shu tomonga 
qarab yurdilar». Avvalgi bo'lakdan farqli o'laroq, bunda 
harakat tasvirlanmoqda, ya’ni bu - musofir Otabekni mar- 
g'ilonlik ota qadrdonining o'g'li yo'qlab kelishi voqeasining 
bir qismi. Zero, ilgari aytganimizdek, voqea shu kabi xat- 
ti-harakatlardan tarkiblanadi. Shuning ortidanoq kelguchi- 
Iar: Rahmat bilan Homid tanishtiriladi, ya’ni yana tavsifga 
o'tiladi. So'ng mezbon bilan mehmonlarsuhbati tasvirlana­
di - dialog boshlanadiki, u ham, o'z navbatida, tavsif, shu­
ningdek, rivoya unsuri bo'lmish izoh va sharhlar - muallif
184

---

remarkalari bilan almashinib turadi. Sirtdan qaralsa, rivoya 
salmog'i tavsif va dialog salmog'iga nisbatan juda kamdek. 
Shunga qaramay, rivoya uyushtiruvchilik, tashkillovchilik 
maqomida turadi. Nega deganda hikoya qilinayotgan vo­
qea - marg'ilonliklarning musofirni yo'qlab kelishlari orqa- 
ligina karvonsaroyga, Otabek, Rahmat va Homidga oid 
tafsilotlar, ularning orasida kechgan suhbat asardan o'rin 
olmoqda.
Epik asar kompozitsiyasining o‘zagini syujet tashkil qi­
ladi. Bu tabiiy ham. Negaki, voqeabandlik - epik asar ta­
biatini belgilovchi xususiyat, bu turdagi asarlar makon va 
zamonda kechuvchi voqealarni hikoya qilish asosiga qu- 
riladi. Ilgari aytilganidek, fabula voqealamlng tabiiy oqimi 
bo'lsa, syujet ularning muayyan maqsadga muvofiq qayta 
tartiblangan, ya’ni badiiy qayta ishlangan shaklidirki, shu 
bois ayrim manbalarda «fabula» o'miga «syujet», «syujet» 
o'rnigg «syujet kompozitsiyasi» termini ishlatiladi. Ya’ni 
syujet haqida aytilgan gaplarning aksariyati mohiyatan 
syujet qurilishi - kompozitsiyasi haqidagi gaplardir. Shuni 
hisobga olganda, syujet kompozitsiyasi masalasiga yana 
to'xtalishga zarurat yo'q ko'rinadi.
Obrazlar sistemasi ham kompozitsiya masalasi bo'lib, 
buning asoslari obraz turlari haqida so'z borganda bayon 
qilingan. Obrazning predmetlilik darajasiga ko'ra tasni- 
fi yodga olinsa, detal obrazlardan boshlab badiiy voqelik 
qadar bir-biriga bog'liq iyerarxik tizim ko'z oldimizga ke­
ladi. Deylik, alohida olib qaralsa, yuqorida tilga olganimiz 
karvonsaroy ham bitta obraz bo'lib, u bir qator detallardan 
tarkib topadi:
darbozasi sharqi-janubiyga qaragan, 
dongdor,
Toshkent, Samarqand va Buxoro savdogarlari to'xtaydi, 
musofirlarga to'la,
bir-ikki hujrani istisno qilinsa, hammasi band; 
kechka tomon shovqinli, jonli, hamma ovqatga unnagan.
185

---

Keltirilgan detallar asosida o‘quvchi ko‘z oldida asar­
da yaratilgan badiiy voqelikning bir bo'lagi - karvonsaroy 
obrazi gavdalanadi. Ayni chog'da, ushbu obraz detal sifati­
da voqea - Otabekning yo'qlab kelinishini to'laqonli tasvir- 
lashga xizmat qiladi. 0 ‘z navbatida, karvonsaroy va unda 
kechgan voqea obrazlari Otabek bilan Homid bahsi asosi­
da xarakter va sharoit obrazini yaratishga zamin yaratadi. 
Nihoyat, bularning bari asardagi eng ko'lamli obraz - ba­
diiy voqelikning muhim uzvi, detallaridir.
Epik asarda personajlar sistemasi - ularning o'zaro 
aloqadorlikda joylashtirilishi g'oyat muhim ahamiyat kasb 
etadi. Amaliyotda «obrazlar sistemasi» va «personajlar 
sistemasi» terminlari ba’zan sinonim o'laroq qo'llanadiki, 
bu to'g'ri emas. Negaki, «obrazlar sistemasi» atamasi, 
yuqorida ko'rib o'tdik, asardagi barcha obrazlarni anglat- 
sa, «personajlar sistemasi» deganda shuning bir qismi -
inson obrazlari tizimigina ko'zda tutiladi. Personajlarning 
sistemada tutgan o'rni, zimmasidagi g'oyaviy-estetik yuk 
zalvori bir xil emas. Shu jihatdan asardagi personajlar (bu 
narsa katta epik janrga mansub asarlarda yaqqol ko'rina- 
di) tabaqalanadi, ya’ni ular bosh personaj (yoki bosh qah­