Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

hayotni badiiy aks ettirish prinsiplari
deb yuritamiz.
Avvalo, biz 
«hayotni badiiy aks ettirish prinsiplari»^
tarzi- 
da ishlatayotgan tushuncha adabiyot nazariyasiga oid ish- 
iarda 
«ijod tipi»2, «badiiy tafakkur tipi»3
kabi qator atamalar 
bilan yuritiladi. Shuning ta’sirida bo'lsa kerak, ba’zan maz­
kur tushunchani atash uchun bir manbaning o'zida «ha­
yot va insonning badiiy modelini yaratish yo'li», «hayotni 
obrazli tasvirlash yo'nalishi», «ijod tipi» kabi turli atamalar 
sinonfm sifatida ham qo'llanadi.4 Lo'nda qilib aytganda, bu 
o'rinda gap adabiy asarlarni ularda yaratilgan badiiy voqe­
likning real voqelikka munosabatiga ko'ra ikki katta guruh- 
ga (realistik va norealistik) ajratish ustida boradi.
Shunisi ham borki, bu masalaga ham qadimdayoq 
e’tibor qaratilgan. Jumladan, Arastu «Poetika»da kelti- 
rishicha, Sofokl «o'zi odamlarni ular qanday bo'lishlari 
kerak bo'lsa, o'shanday tasvirlashi, Yevripid esa ular 
qanday bo'lsaiar, o'shandayligicha tasvirlashini»5 aytgan 
ekan. Arastuning o'zi esa shoir «narsalarni yo ular qan­
day bo'lgan va bor esa, o'shanday; yo ular haqda qanday 
gapirilayotgan va o'ylanayotgan bo'lsa, o'shanday; yo 
ular qanday bo'lishi kerak bo'lsa, o'shanday tasvirlashi 
lozim»6 deb uqtiradi. Ko'ramizki, Arastu Sofokl tilga olma- 
gan yana bir usui - narsalarni «ular haqda qanday ga­
pirilayotgan va o'ylanayotgan bo'lsa, o'shanday» tasvir- 
lashni ham alohida ko'rsatmoqda. Bu tabiiy ham. Sababi, 
Arastu mazkur xulosaga o'zigacha bo'lgan va o'ziga za- 
mondosh adabiyotning tahlili asosida kelgan. Ma’lumki, 
u davr adabiyotida Olimp ma’budlari ham, turli mifologik
1 Поспелов Г.В. Проблемы исторического развития литературы. - М., 1972. 
- С . 3 5 - 6 2 .
2Тимофеев J1.И. Основы теории литературы. - М., 1966. - С .101.
3 Иззат Султан. Адабиёт назарияси. - Тошкент, 1986. - Б.366 - 368.
4Умуров X,. Адабиёт назарияси. - Тошкент: Шарк, 2002. - Б.239 - 240.
5Аристотель. Риторика. Поэтика. - М.: Лабиринт, 2000. - С .177.
6 Ko'rsatilgan manba. - Б. 176.
442

---

mavjudotlar ham harakatlanadiki, ularni faqat «ular haqda 
qanday gapirilayotgani va qanday o'ylanayotgani» asosi- 
dagina tasvirlash mumkin. Yana bir jihati, Arastu mazkur 
usullarni bitta tasniflash asosiga ko'ra farqlamaydi: birin­
chi usul bilan ikkinchisi «realistik - norealistik» qolipida, 
birinchisi bilan uchinchisi esa «realistik - normativ» qoli­
pida tasniflangan.
V.G.Belinskiyning bu boradagi adabiyotshunosligimiz- 
da ko'p e’tibor topgan fikriga ko'ra, poeziya hayot hodisa- 
larini ikki usulda aks ettirishi mumkin: «Ijodkor hayotni 
o'zining narsa-hodisalarga qarash tarzi, o'zi yashab tur- 
gan olam, davr va xalqqa munosabatiga bog'liq idealiga 
mos ravishda qayta yaratadi yoki uni butun yalang'ochligi 
va haqiqati bilan, barcha tafsilotlari, rang va ottenkalariga 
sodiq qolgan holda aks ettiradi. Shunga ko'ra, poeziyani 
ikkiga -
ideal
va 
real poeziyaga
bo'lish mumkin».1 Yuza- 
ki qaralsa, Belinskiy tasnifidagi real poeziya bilan ideal 
poeziya bir-biriga «realistik - normativ» qolipida zidlana- 
yotgandek ko'rinishi mumkin. Haqiqatda esa bu yerda 
ziddiyatning o'zi yo'q. Zero, hatto g'oyaviy tomoni beshak 
ustuvorlik qiluvchi sotsialistik realizm yo'nalishidagi asar 
(Gorkiy «Опа»; Oybek «Qutlug' qon»)da ham voqelik 
«butun yalang'ochligi va haqiqati bilan» aks etgan, ayni 
paytda, asar badiiy voqeligi muallif «idealiga mos ravishda 
qayta yaratilgan» bo'laveradi. Bu gapni adabiyot ham xud­
di o'zining yaratuvchisi - inson kabi ijtimoiylashgan 
yangi 
dawning realistik yo'nalishdagi har qaysi asariga nisbatan 
bemalol aytish mumkin. Jumladan, Yevropa ma’rifatchilik 
adabiyoti yoki jadid adabiyoti namunalarida xuddi shun­
day. Behbudiyning «Padarkush», Hamzaning «Zaharli ha­
yot» pyesalarida yoki Cho'lponning «Qurboni jaholat» hi- 
koyasida Turkiston voqeligi hayotga monand aks ettirilgan, 
ya’ni ularda