Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

ADABIYOT IJTIMOIY ONG
SOHASI SIFATIDA
Adabiyotning ijtim oiyligi m asalasidagi bahslar va uni yu- 
zaga keltirgan sharoit haqida. Adabiyotning ijtim oiy tabi- 
atini belgiiovchi omiliar. ijtimoiy dardning shaxsiylanishi. 
Ijtim oiy ong tushunchasi. Ijtim oiy ong shakllari. Adabi- 
, yotning ijtimoiy ong shakllari orasidagi o ‘rni. A dabiyot­
ning ijtimoiy funksiyalari.
Sarlavhaga chiqarganimiz mavzuni ham umumiydan -
adabiyotning ijtimoiy tabiati masalasidan boshlab yori- 
tish maqsadga muvofiq. Sababi, adabiyotni ijtimoiy ong 
sohajsi o'laroq tushunish hozir ko‘pchilikda e’tiroz uyg'ota- 
diki, buning omillarini yaqin o'tmishimizdan qidirish lozim.
0 ‘tgan asrning 90-yillariga kelib adabiyotshunos- 
ligimizda «Adabiyot ijtimoiy boMishi kerakmi yoki yo‘qmi?» 
degan masala g'oyat dolzarblashdi. Bu sho'ro davrida 
o'ta yalang'och ijtimoiylashgan adabiyotga, uni omma- 
ni kommunistik ruhda tarbiyalash va sh.k. maqsadlarga 
bo'ysundirish amaliyotiga aks ta’sirning namoyoni edi. 
Darhaqiqat, sho'ro davrida adabiyotga ommaga muayyan 
g'oyalarni singdirish vositasi, mafkura xizmatchisi deb qa- 
raldi. Tabiiyki, adib-u shoirlarga munosabat, ijodiy uyush- 
malar ishini tashkil qilish, adabiyotni ilmiy o'rganish, o'qi- 
tish, targ'ib etish ishlari, bir so'z bilan aytganda, adabiy 
siyosat ayni qarashdan kelib chiqar edi. Ijodiy uyushmalar, 
ilmiy va ta’lim muassasalari, matbuot va ommaviy axborot 
vositalari orqali amalga oshirilgan ushbu siyosat oqibatida, 
ta’bir joiz bo'lsa, «rasmiy adabiyot» paydo bo'ldi. Tasvirda, 
talqin va bahoda hokim mafkura qoliplaridan chiqmagan 
bu adabiyot ijodiy ruhdan mosuvo bo'lib, hayotdan tobo-
41

---

ra uzoqlashib bordi, ijodiy individuallikdan mahrumlik uni 
birxillikka, tussiziikka mahkum etdi. Tabiiyki, chinakam 
iste’dodning bunday biqiq sharoitga ko'nishi amrimahol. 
Shuning natijasi o‘laroq o‘tgan asrning 60-yillaridan «ras- 
miy adabiyot»dan farqli ruhdagi adabiyot ham oyoqqa 
tura boshladi. Albatta, risoladagidek sharoit bo'lganida, 
bu ikkisining orasida g‘oyaviy-estetik kurash kechishi 
lozim edi. Sho'ro sharoitida bunday bo'lmadi: «rasmiy 
adabiyot» muxolifini mutlaqo nazariga ilmasdan har turli 
imtiyozlardan foydalanisbda davom etdi; muxolifning ku- 
rashi esa kichik adabiy davralar, talabalar yotoqxonalari- 
yu pivoxonalar doirasidan chiqmadi. Ya’ni taraqqiyotning 
muhim omili bo'lmish «eski» va «yangi» kurashi rostma- 
na harakatga kelmadiki, bu sho'ro davridagi sharoit riso­
ladagidek emasligi, undagi turg'unlikning dalilidir. Ikkinchi 
yoqdan, ayni hoi jamiyatimiz tub o'zgarishlar davriga kir- 
ganida ushbu kurashning o‘ta keskin kechishiga sabab 
bo'ldi. Negaki, fikrni bo'g'ib turgan to'g'on buzilgan, endi 
oqim har neni oqizishga qodir qudrat kasb etgandi. 0 ‘z 
qudratiga maftun bu oqim «eski»ga oid neki bo'lsa barini 
tag-tomiri bilan qo'porib tashlashga jazm etdi. Jumladan, 
sho'ro davrida adabiyotning mafkura xizmatchisiga aylan- 
tirilganiga qarshi o'laroq endi uning mafkuraga aloqadorli- 
gi mutlaqo rad etila boshladi; adabiyotni «sof san’at» deb 
tushunish, unda faqat san’at hodisasinigina ko'rish; «ada­
biyot - ko'ngil ishi» deya uning ijtimoiy tabiatini tamom 
inkor qiiish tamoyillari kuchaydi. Ya’ni kurash qizig'ida 
sho'rocha biryoqlamalikni inkor qilib, uning o'miga bosh- 
qacha biryoqlamalik yoqlana boshlandi. Zero, adabiyot- 
da faqat vositani ko'ruvchilarga qarshi o'laroq unda «sof 
san’abnigina ko'rish, uni ko'ngil hodisasi sanagan holda 
ongga aloqador tomonlariga ko'z yumish yoki uning indi­
vidual ijod mahsuli ekanini ro'kach qilib ijtimoiy tabiatini 
inkor etish - bular bari yana biryoqlamalik, bir qutbdan ik- 
kinchisiga sakrashdan boshqa narsa emas.
42

---

Adabiyotning ijtimoiy tabiatini uning predmetidan kelib 
chiqqan holda asoslash quiay. Adabiyotshunoslikka oid 
asarlarda, darsliklarda «badiiy adabiyotning predmeti - in­
son» deb ko'rsatiladi. Biroq mazkurfikrni tortushunish, uni 
mutlaqlashtirish unchalik to‘g‘ri bo'lmaydi. Chunki adabiyot 
insonni alohida (izolyatsiya qilingan) holda emas, balki 
jamiyat, tabiat (bir so'z bilan aytganda, borliq) bilan birlik- 
da, uzviy aloqada o'rganadi. Zero, insonning o'zini ular­
dan xoli, izolyatsiya qilingan holda tasavvur etib bo'lmaydi, 
inson tabiatan ijtimoiy hodisadir. Modomiki adabiyotning 
predmeti ham, yaratuvchisi ham inson ekan, uning ijtimoiy 
bo'lmasligi mumkin emas. Nima uchun asar yoziladi, nima 
uchun ijodkor asarni yozishga kirishadi? Axir kundalik tur- 
mushda duch kelgan odamlar, hodisalar uning qalb qozoni- 
da, aql-idrokida qaynamadimi, uni yozmasa bo'lmaydigan 
holatga keltirib, qo'liga qalam olishga majbur qilmadimi? 
Shunday. Ya’ni asarni yozish ehtiyoji ijodkorning voqelik bi­
lan munosabati natijasi o'laroq yuzaga keldi. Demak, gene- 
tik jihatdan, xohlasak-xohlamasak, adabiyot ijtimoiy hodisa 
ekan. Biroq yaratilishi jihatidan, dunyoga nuqtayi nazar, u 
tufayli paydo bo'lgan hissiyotlar, fikrlar nuqtayi nazaridan u 
tom ma’noda shaxsiy hodisadir.
Ma’lum bo'ladiki, badiiy asarda ijtimoiylik va shaxsiy- 
lik qorishiq holda namoyon bo'lar ekan, faqat bu o'rinda 
ularning nisbati har bir konkret asarda turlicha bo'lishini, 
turlicha aks etishini e’tiborda tutish lozim. Deylik, ijtimoiy­
lik darajasi epik va lirik asarlarda jiddiy farqlanadi, hatto 
ba’zan lirik asarda ijtimoiylikdan asar ham yo'qday ko'ri- 
nadi. Ayrimlar, xususan, «sof san’at» tarafdorlari ayni shu 
holni mutlaqlashtirmoqchi bo'ladilar: she’riyat - ko'ngilda- 
gi his-tuyg'uiar izhori, ular esa tom ma’noda shaxsiy, bas, 
qanday qilib she’riyatda ijtimoiylik haqida gapirish mum­
kin?! Bir qarashda bunday e’tiroz o'rinlidek ko'rinadi. Biroq, 
boshqa tomondan qarasak, inson ko'nglidagi tuyg'ularning 
o'zi kelib chiqishi jihatidan ijtimoiy emasmi? Xuddi shun-
43

---

day. Zero, bu tuyg'ular: xursandlik, xafalik, quvonch, sevgi, 
nafrat, sog'inch, alam va boshqalar - bari insonning atro- 
fidagi odamlar bilan munosabati natijasida tug'ilgan. Hatto 
biz intim (ya’ni o‘ta shaxsiy) deb ataydigan hislar ham kelib 
chiqishi jihatidan ijtimoiy. Shu ma’noda ishqiy lirikani ijti­
moiy mavzudagi lirikaga qarshi qo'yish mantiqqa xilof: ular 
tasnifda o‘zaro zidlik hosil qilmaydi, aksincha, asli, bitta 
qatorda turadi. Yana bir jihati, she’rda lirik subyekt (alohi­
da shaxs)ning oniy lahzalardagi hol-kayfiyati aks etadi va 
ayni hoi she’rda shaxsiylik ustuvor degan tasavvur hosil 
qiladi. Bunday tasavvur hosil bo'lishining sababi esa liri- 
kaning tasvir yo'sini - voqelikni ko'ngil prizmasidan o‘tka- 
zib, maksimal darajada shaxsiylantirib aks ettirishi bilan 
izohlanadi. Misol tariqasida A.Oripovning quyidagi she’rini 
ko'rib o'tamiz: