Dilmurod Quronov adabiyot nazariyasi asoslari

Badiiy bashorat. Badiiy adabiyotning bashoratchilik 
funksiyasi xalq og'zaki ijodidagi ertaklardayoq namoyon 
bo'ladi. Xususan, ertaklardagi «uchar gilam»lar, «oynayi 
jahonnamo»lar aviatsiya va televideniye paydo bo'lishi- 
dan ancha ilgari bashorat qilingan edi. Insonning bugungi 
imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ertangi istiqbolidan 
bashorat qilish yozma adabiyotda, xususan, fantastik va 
ilmiy-fantastik asarlarda ham kuzatiladi. Masalan, J.Vern- 
ning «Yerdan Oyga» (1865), «Oy atrofida» (1869) asar- 
larida insonning Oyga sayohati, «20000 lye suv ostida» 
(1870) romanida uning dengiz qa’riga sayohat qilishi tas­
virlangan. Holbuki, mazkur asarlar yozilgan paytda insoni- 
yat haii bularga qodir emasdi.
Albatta, aytiiganlar - ko'zga yaqqol tashlanadigan, 
shu bois ham badiiy bashorat haqida gap borsayoq yod- 
ga keladigan misollar. Biroq badiiy bashorat funksiyasini 
tor tushunish, uni birgina fantaziya - inson taxayyul im- 
koniyatlarining cheksizligi bilangina bog'lab qo'yish to'g'ri 
bo'lmaydi. Zero, badiiy adabiyot kishilik jamiyatining «er- 
ta»si haqidagi fikr-xulosasini «kecha» yoki «bugun»ning 
badiiy tahlili asosida aytadi. Jamiyatdagi joriy holat, un- 
dagi rivojlanish tamoyillarining badiiy tadqiqi bunga ye- 
tarli asos beradi. Masalan, nemis adibi L.Feyxtvangerni 
olaylik. Adib 1933-yilda, Germaniyada fashistlar diktatu- 
rasi o'matilgach, xorijga chiqib ketgan. Ya’ni Feyxtvanger 
fashistlarni hokimiyat tepasiga keltirgan shart-sharoitlarni, 
siyosiy jarayonni hamda buning natijasida yuzaga kel­
gan ijtimoiy-siyosiy holatni juda yaxshi bilgan. Yozuvchi 
o'zining «Soxta Neron» (1936) romanida ayni shu jara- 
yonlarni metaforik tarzda badiiy tadqiq etadi va mustabid
57

---

tuzumning muqarrar halokatini bashorat qiladi, buni badiiy 
asoslab beradi. Shunga o‘xshash, A.Qodiriy « 0 ‘tkan kun- 
lar»da yurtimizning yaqin o‘tmishini badiiy tahlil qilib, «qip- 
choq - qorachopon» mojarolari Chor istibdodiga yo‘l och- 
ganidek, yurtning «qizil»lar va «oq»larga bo‘linishi «qizil 
istibdod»ga yo‘l ochishini bashorat qilgan, yurtdoshlarini 
bundan ogoh etishga intilgan edi.
Sanalganlardan tashqari manbalarda badiiy adabiyot­
ning estetik (go‘zallik tuyg'usini rivojiantirish, badiiy did- 
ni tarbiyalash), suggestiv (alohida shaxs yoki ommaga 
muayyan fikr-qarashlarni singdirish va ularga ishontirish), 
gedonistik (o‘quvchiga zavq va huzur bag‘ishlash) kabi 
yana bir qator funksiyalari ham tilga olinadi. Albatta, ular- 
dan ayrimlari biz tavsiflagan funksiyalarga yaqin (mas., 
kompensatorlik va suggestiv) yoki ularning bir qirrasi bilan 
tutashadi (mas., didaktik va estetik). Yuqorida aytganimiz 
manbalarda funksiyalar adadi va tarkibi masalasidagi turli- 
chalik shu bilan izohlanadi: mutaxassislardan biri alohida 
tasnif etgan funksiyani ikkinchisi boshqa funksiya tarkibi- 
da, uning bir uzvi, qirrasi o‘laroq qabul qiladi. Sirasi, bu un- 
chalik muhim ham emas. Muhimi adabiyotning shunchaki 
ko‘ngilxushlik bo‘lmay, jamiyatning ma’naviy tozarishl va 
taraqqiy etishida katta ahamiyatga ega hodisa ekanini 
barchaning birdek anglashidadir.