Dilnavoz Yusupova

 
11.9. «Lison ut-tayr» dostonining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari 
 
«Lison ut-tayr» dostoni shoir umrining so‗nggi yillarida, 1499-yili yozib tugallangan. 
Doston hajman 193 bob, 3666 baytdan iborat.
«Lison ut-tayr» dostoni falsafiy-tasavvufiy mavzuda yaratilgan bo‗lib, ulug‗ fors-
tojik adibi Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr» dostoniga javoban yozilgan. Alisher 
Navoiyning o‗zi shu dostonida bolalik davridayoq «Mantiq ut-tayr»ni ishtiyoq bilan 
o‗qiganligi va yod olganligini aytadi.
«Lison ut-tayr» dostoni an‘anaviy tarzda muqaddima, asosiy qism va xotimani o‗z 
ichiga oladi. Muqaddima 13 bobdan iborat.
Dostonning asosiy qismi 14-bobdan boshlanadi. Bir kuni barcha qushlar majlis 
qurmoq uchun yig‗ilibdilar. Lekin majlisda o‗rin talashib janjallashib qolibdilar. Shunda 
ular agar bir adolatli podsho bo‗lganda, bahsga hojat qolmagan bo‗lardi deb o‗ylabdilar. 
Shu vaqt Hudhud degan qush shunday podshoh borligini, uning nomi Simurg‗ ekanligi va 

---

245 
Simurg‗ning huzuriga bormoqchi bo‗lganlar uzoq hamda mashaqqatli yo‗lni bosib 
o‗tishlari zarurligini aytadi.
Qushlar Hudhud boshchiligida yo‗lga tushadilar. Bir necha kun yo‗l yurgach 
mashaqqatli safar ularni toliqtiradi. Ular ortga qaytmoqchi bo‗ladilar va birin-ketin 
Hudhudga o‗z uzrlarini ayta boshlaydilar. Dastlab To‗ti uzr aytadi. Hudhud unga javoban 
«Hiylagarlikni kasb qilgan yashil chakmonli kishi» bilan bog‗liq hikoyatni keltiradi. 
To‗tidan so‗ng Tovus uzr aytib: «Tangri meni atrofdagilar ko‗rib, husnimga tahsin 
aytishlari uchun yaratgan, shunday ekan, menga bu safardan ne hojat?» – deydi. Hudhud 
unga javoban masxaraboz bir hinduning o‗zini turli naqsh-u nigorlar bilan bezab 
maydonda tomosha ko‗rsatgani, uning atrofi bir gala beboshlar to‗dasi bilan to‗lgach, 
nazoratchilar tomonidan tutib olinib, darra bilan savalangani haqidagi hikoyatni keltiradi. 
Undan so‗ng Bulbul uzr aytadi. U o‗z chamanidagi bir gulga oshiqligini, guldan ayriliqqa 
chidolmasligi va bu safar unga cheksiz hajr azobini olib kelayotganligini bayon qiladi. 
Hudhud unga bir podshohga oshiq bo‗lib qolgani haqida lof urgan gado hikoyatini 
keltiradi. Shu tariqa Qumri, Kabutar, Kabki dariy (Tog‗ kakligi), Tazarv, Qarchig‗ay, 
Shunqor, Burgut, Kuf (Boyo‗g‗li), Humoy, O‗rdak, Tovuq (Xo‗roz) kabi qushlar o‗z 
uzrlarini aytadilar. Hudhud ularning har biriga mos holatda turli hikoyatlar bilan javob 
qaytaradi.
Qushlar yo‗llarida davom etadilar. Ular Hudhuddan Simurg‗ga yetishish yo‗li haqida 
so‗raydilar. Hudhud ularga dostondagi eng katta va alohida mavqega ega bo‗lgan «Shayx 
San‘on» haqidagi hikoyatni so‗zlab beradi.
Hikoyatda keltirilishicha, Shayx San‘on
15
ismli avliyo Ka‘badagi barcha shayxlarga 
murshid – ustoz darajasida edi. Uning 400 ga yaqin muridi bo‗lib, ularning har biri 
Junayd
16
va Boyazidlarga
17
teng edi. Shayx San‘on tushida biror narsani ko‗rsa, bu voqea 
o‗ngida ham yuz berardi. Bir kuni u tushida Rum mamlakatida butxona ichida mast holda 
sayr qilib yurganligini ko‗radi. Uyg‗onib bu holiga tavba qiladi. Lekin mazkur tush bir 
necha bor takror bo‗lgach, uning ta‘biri taqdiri bilan aloqador ekanligini his qilib o‗z 
muridlari bilan Rum sari yo‗lga tushadi. Nihoyat, Rum o‗lkasiga yetib kelishadi. U yerda 
15
Shayx San‘on (ibn Saqqo) – XI – XII asrlarda yashagan tarixiy shaxs.
16
Junayd Bag‗dodiy – tasavvufdagi sahv (hushyorlik) konsepsiyasining asoschisi. 910-yili vafot etgan.
17
Boyazid Bistomiy – tasavvufdagi sukra (ilohiy sharobdan mastlik, devonalik) yo‗lining asoschisi. 961-yili vafot etgan 
mashhur shayx.

---

246 
g‗aroyib bir butxonani ko‗radilar. Shayx butxonaga kirgach, holatida o‗zgarish sodir 
bo‗ladi, ko‗ngli iztirobdan betoqat bo‗la boshlaydi. Shunda beixtiyor uning qarshisida 
yuziga parda tortgan tarso (xristian diniga mansub) qiz paydo bo‗ladi. Shamol ko‗tarilib, 
go‗zalning yuzidagi parda ochilgach, Shayx o‗zidan ketib tuproqqa yiqiladi. Shu tariqa 
Shayx ishq dardiga mubtalo bo‗ladi.
Shayxning bu musibatli holatini ko‗rib muridlari nasihatlar bera boshlaydilar. Ular 
Shayxga aql mezoni bilan xitob etadilar, Shayx esa ishq yo‗sinida javob qaytaradi. 
Muridlar unga tahorat olib, ibodat qilmoqni maslahat berganlarida, Shayx ularga shunday 
javob qaytaradi: