Dilnavoz Yusupova

 
«Shayboniynoma» dostoni 
 

Unda Shayboniyxonning temuriylarga qarshi olib borgan kurashlari, ularni yengib 
taxt tepasiga kelishi voqealari, ya‘ni 1499 – 1505-yillarda yuz bergan real tarixiy hodisalar 
yoritiladi. Shu jihatdan u o‗zbek adabiyotidagi aniq va real tarixiy voqealar tasviriga 
bag‗ishlangan birinchi jangnomadir.

1510-yili shoir tirikligida Qosim kotib tomonidan ko‗chirilgan nusxasi Venada 
saqlanadi. German Vamberi uni 1885-yili nemischaga tarjima qilib nashr ettirgan. 
So‗ngroq asar boshqa tillarga ham tarjima qilindi. «Shayboniynoma» O‗zbekistonda 1961- 
va 1989-yillarda chop etildi.

«Shayboniynoma» 9000 misraga yaqin bo‗lib, 76 bobni tashkil qiladi. An‘anaga 
ko‗ra, hamd, munojot va na‘t bilan boshlanadi. So‗ng so‗z ta‘rifi keltirilib, Muhammad 
Shayboniyxon vasfiga o‗tiladi. O‗n beshinchi bobga kelib «Kitob nazmining sababi» 
berilgach asosiy qism voqealari hikoya qilinadi.
12.3. Xoja 
(1480 – 1547) 
Poshshoxoja ibn Abdulvahhobxoja avliyo Zangi Ota avlodlaridan bo‗lib, 1480-yili 
Ashxobod yaqinidagi qadim Niso shahrida shayxulislom Abdulvahhobxoja oilasida 
tug‗ilgan. Shayxulislom islom dinidagi eng katta mansab, unvondir. Xojaning o‗g‗li 
Hasanxoja Nisoriy (1516 – 1597) o‗zining «Muzakkiri ahbob» (Do‗stlar yodnomasi) 
asarida ota-bobolari haqida batafsil ma‘lumot beradi. 
Poshshoxoja dastlab otasi qo‗lida, so‗ng e‘tiborli murabbiylar qo‗lida tahsil oladi. 
Niso, Marv madrasalarida o‗qiydi. Tahsilini tugatar-tugatmas temuriylar xizmatiga kiradi. 
1496-yili Husayn Boyqaroning o‗g‗li Muhammad Muhsin mirzo (u Kepak mirzo nomi 
bilan ham mashhur) hukumatida ishlay boshlaydi. 1507-yili Muhammad Muhsin mirzo 
Mashhad yaqinida Shayboniyxonning jiyani Ubaydullaxon bilan bo‗lgan urushda asir 
tushib, qatl etiladi. Shundan so‗ng Xoja ona yurtiga ketib badiiy ijod bilan shug‗ullana 
boshlaydi. Lekin oradan bir yil o‗tmay Niso va Obivard shaharlari ham Shayboniyxon 

---

267 
qo‗liga o‗tadi va xon Xojani yo‗qlab Nisoga tegishli Durun viloyatiga hokim qilib 
tayinlaydi. Shu yili Nisoga Muhammad Solih hokim bo‗lib keladi. 1510-yili 
Shayboniyxon Eron bilan urushda halok bo‗lgach, Xoja dastlab Samarqandga, so‗ng 
Buxoroga o‗tib yashab qoladi. Shayboniyxonning o‗g‗li Temur sulton hukumatida xizmat 
qiladi. 1514-yili u halok bo‗lgach, o‗zbeklar hokimiyatining eng yoshi ulug‗i – 
Abulxayrxonning o‗g‗li Ko‗chkinchixon huzuriga boradi. 1515 – 1516-yillarda Karmana 
hokimi Jonibek sulton hukumatida mas‘ul vazifalarda ishlaydi.
1529-yili Xojaga alohida hurmat bilan qaragan Ubaydullaxon uni o‗z yoniga 
chaqiradi va Hirot shayxulislomligi hamda Abdulla Ansoriy (1006 – 1088) maqbarasi 
shayxligini topshiradi.
1534-yildan Xoja Ubaydullaxonning iltimosi bilan Kistan Xoja qalamravidagi Balx 
shahrining shayxulislomi vazifasida ishladi. 1540-yillarning boshida hukmdor va Xoja 
orasidagi munosabat sovuqlashadi. Adib mansabidan iste‘fo beradi va Buxoroga qaytib 
badiiy ijod bilan shug‗ullanadi, 1547-yili shu yerda vafot etadi. Xoja XII asrda Buxoroda 
Abduxoliq G‗ijduvoniy asos solgan mashhur «xojagon» silsilasining ko‗zga ko‗ringan 
vakillaridan biri hisoblangani uchun Bahovuddin Naqshband qabri yoniga dafn qilinadi.