Dinamika tiykarlari

DINAMIKA TIYKARLARI.
NYUTONNIŃ BIRINSHI, EKINSHI HÁM ÚSHINSHI NIZAMLARI.


Isaak Nyuton 1643-jıl 25-dekabrde Linkolnshirda jaylasqan Britaniyanıń Vulstorp qalasında tuwılǵan. Ol múddetinen aldın tuwılǵan jáne onıń anası Xanna Ayskoubtıń aytuwı na qaraǵanda, ol júda kishi bolıp dunyaǵa kelgen eken. Nyutonnıń balalıǵı ańsat keshpegen. Ákeside úsh ay aldın dunyanı tárk etken eken.
Kishi Isaak Nyuton úsh jasqa tolǵanında, anası qayta turmısqa shıqtı hám jańa kúyewi Barnabas Smit menen birge jasap, Nyutondı ese anasınıń anası Marjeri Ayskounıń qarawında qaldırdı.
Jas Isaak ógey ákesin jaqtırmadı hám onıń menen turmıs qurǵan anasına málim bir kekti ózinde saqlap qaldı. On eki jastan on jeti jasqa shekem Nyuton latın hám grek tillerinen Grantem atlı mektepte tálim aldı, ol jerde matematikanı úyrengen.
Onı 1659 jıl oktyabrde mektepten Vulstorp-kolstervortqa alıp kóshirildi. Ol jerde onıń anası, onıń fermer bolıwına háreket etken, biraq Nyuton diyxanshılıq etiwdi qálemegen. Mekteptiń oqıtıwshısı Genri Stokes balasın mektepke oqıwǵa jiberiwi ushın anasın kóndirdi.
1661 jıl iyun ayında ol jerde oqıǵan aǵası Rivel Uilyam Ayskounıń usınısı menen Kembrijdaǵı Trinity kolledjine oqıwǵa qabıllandı.
Nyuton Kembrijǵa kelgeninde, 17-ásirdiń ilimiy revolyuciyası álle qashan kúshke kirgen edi.
Jańalıq ashıw hám ilim pándi revolyuciya qılıw ushın ol aldın planetalar orbitaların xarakteristikalaytuǵın Galiley hám Kepler nızamları boyınsha baspa etilgen izertlewlwrdi biliwi kerek edi.
Nyuton Kembrijda dáslepki úsh jıl dawamında standart oqıw programmasın úyrengen.
Onıń barlıq bos waqıtları zamanagóy filosoflardı oqıwǵa sarplanǵan. Sebebi, Galileydiń baqlawı “logikalıq” dálil emes, bálkim haqiyqattıń tolıq anıqlawshısı retinde anıqlawda zárúrli ról oynaydı. Gálileydiń teleskopdan paydalanıwı baqlanıwda eń zaárúrli jetiskenligi boldı. Ol Yupiter orbitasındaǵı jasalma joldaslardı jańalıq etti hám áyyemgi ideyalar diniy dogmalarga uqsas kelmeytuǵın basqa gúzetiwlerdi ámelge asırdı. Usınıń sebebinen hám húkimetdegilerge múnasábeti sebepli Galiley inkvizitsiya tárepinen qaralanǵan hám jazalanǵan . Ol ómiriniń sońǵı jılların úy qamaǵında ótkerdi. Galileyden aldınǵılar da álemniń tábiyatin baqlaw arqalı jańa ashılıwlar etkenleri hám bir neshe márte gúzetisler Galileydiń jańa ashılıwların tastiyiqlaǵanı ushın onıń jumısın biykarlap bolmas edi. Óliminen keyin onıń jumısı basqalar tárepinen kórip shıǵıldı jáne onıń ideyaları axir-aqibet sherkew hám akademiya táarepinen qabıllandı.
Galiley usi waqitta Nyutonnıń birinshi háreket nızamı dep atalatuǵın nızamnıń qáliplesiwine de úles qosqan . Bul sheklewler “Pán hám fizika tábiyatina kirisiw” de talqilaw etilgeni sıyaqlı, klassik mexanika salasın belgileydi. Hárekettiń ózi gozzal bolıwı múmkin , bul bizdi ájayıp háreketke erisiw ushın zárúr bolǵsn kúshlerden tańlaniwda qaldıradı, mısalı, delfinniń suwdan sekirip shıǵıwı yamasa ústinge sekriwi, qustıń ushiwi yamasa jasalma joldastıń orbitası. Háreketti úyreniw kinematik bolıp tabıladı, biraq kinematika tek denelerdiń qanday háreketleniwin olardıń tezligi hám tezleniwin suwretleydi.
Dinamikanıń tiykarında Nyutonnıń háreket nızamları jatadı. Bul nızamlar tábiyat ámel etetuǵın principlerdiń keńligi hám ápiwayılıǵın kórsetedi. Olar sonıń menen birge, Jerdegi hám kosmosdaǵı uqsas jaǵdaylarǵa tiyisli bolǵan universal nızamlar bolıp tabıladı.
Nyuton nızamlarınıń rawajlanıwı Oyanıw dáwirinen zamanagóy dáwirge ótiwdi ańlatadı.
Bul ótiw adamlardıń fizikalıq álemge bolǵan qarawlarınıń revolyuciyalıq ózgeriwi menen xarakterlenedi. Ásirler dawamında tabiyatshılar álemdiń tábiyatı haqqında tiykarınan logikanıń málim qaǵiydalarına tiykarlanıp, Aristotel (eramızǵa shekemgi 384-322) siyaqlı aldınǵı klassik filosoflardıń pikirine úlken áhmiyet bergen.
Dinamikanıń tiykarın Nyuton tómendegishe jartqan.

Dinamika-denelerdiń qozǵalıs nızamların bul qozǵalıstı payda etiwshi hám ózgertiwshi sebepler menen birgelikte úyrenedi. Sonıń ushın da dinamika-mexanikanıń tiykarǵı bólimi bolıp esaplanadı. Dinamikanıń tiykarın Nyuton nızamlari quraydı. Bul nızamlar I.Nyutonıń 1687 jılı jazǵan «Natural filosofiyaniń matematikalıq tiykarları» miynetinde bayan etti.

Nyutonnıń birinshi nizamı .Nyutonnıń birinshi nizamı tómendegishe ańlatıladı:
Hár qanday dene basqa deneler tásiri baslanǵısh hám ózgertiwge májbúrlemegenshe, óziniń tınıshlıq yamasa tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalısın saqlaydı.
Futbol tobınıń futbolshı teppegenshe maydanda tınısh turıwı, avtobus qozǵalısı baslanǵanda arqa tárepke, qozǵalıp atırǵan avtobus toqtaǵanda aldıǵa qarap silkiniwimiz bul nızamnıń kúndelik turmısta orınlı ekenligin kórsetedi.
Sonıń menen birge, Nyutonniń birinshi nızamı inertlik túsinigi menen baylanıslı.
Inertlik. Inertlik dep - deneniń tınısh yamasa tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalıs halın saqlawǵa tırısıw qabiletine aytıladı. Sonıń ushın Nyutonniń birinshi nızamın inertsiya nizamı dep te ataydı . Nyuton nızamları tek inertsial sanaq sistemalarında orınlanadı.