Диншунослик” фанидан бакалавриат йўналиши учун ЎҚув-услубий материаллари

5. Миллий тараққиёт ва ислом. Ислом динининг Ўрта Осиёга кириб келиши ва тарқалиши бевосита араб юришлари билан боғлиқ. Мовароуннаҳрга биринчилардан бўлиб кирган халифа Муовиянинг Хуросондаги волийси Абу Усмон Саид ибн Усмон ибн Аффон (ваф. 675 йилдан кейин) ва Муҳаммад пайғамбар амакиваччаларидан бўлган Абу Жаъфар Қусам ибн Аббос бўлганлар.
Саид ибн Усмон умавий халифа Муовия ибн Абу Суфённинг Хуросонга тайинлаган волийси бўлиб, у Самарқандга қилинган юришда қўшинга раҳбарлик қилди. Абу Жаъфар Қусам ибн ­Аббос (ваф. 676 й.) Самарқандга қилинган юриш даврида Саид ибн Усмон ёнида бўлган. Унинг мақбараси ёнида Қусам ибн Аббос мадрасасига асос солинди ва бу мадраса кейинчалик муҳим ҳадис марказларидан бирига айланди.
VIII асрнинг биринчи ярмида Мовароуннаҳрда ислом илмларининг ёйилиши хуросонлик уламолар томонидан амалга оширилган бўлса, шу асрнинг иккинчи ярмига келиб маҳаллий уламолар ҳам етишиб чиқа бошладилар. Абу Муқотил Ҳафс ибн Салм Фазорий Самарқандий (ваф. 823 й.) минтақа ҳадис мактабининг шаклланиши ва тараққий этишида ўзининг муносиб ҳиссасини қўшган маҳаллий олимлардан эди. У сулолавий муҳаддислар оиласининг бошлиғи сифатида маълум.
Ҳадисларни саралаш бўйича Мовароуннаҳр муҳаддислари ислом оламида етакчи ўринни эгалладилар. Имом Бухорий, Имом Термизий каби барчага маълум муҳаддислар бунга яққол мисолдирлар. Аммо ҳадис илмининг бошланғич даври учун илк давр муҳаддисларидан Абу Муоз Холид ибн Сулаймон Балхий, Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Муборак Марвазий, Абу Мути Балхий каби олимларнинг хизматлари беқиёсдир. Манбаларда қайд этилишича, VIII-XII асрлар мобайнида Мовароуннаҳрда 3000 дан ортиқ кўзга кўринган муҳаддислар яшаб, фаолият юритганлар. Улардан 1000 дан кўпроғи Самарқандда, 600 дан ортиғи Бухорода яшаган бўлсалар, шулардан 400 дан зиёдининг ҳаёти Насаф шаҳри билан боғлиқ. Қолган 1000 муҳаддисдан 70 дан кўпроғи Шошда, 60 таси Фарғонада, яна шунчаси Кешда, 50 дан зиёдроғи Термизда, 40 дан ортиғи Хоразмда, шу билан бирга Усрушана, Дабусия, Кушония ва бошқа маҳаллий минтақаларда фаолият олиб борганлар. Мовароуннаҳрда ривоят қилинган ҳадислар асосан халқ орасида одоб-ахлоқ, ота-онага ҳурмат, инсонпарварлик ва холислик каби хислатларни тарбияловчи бой маънавий манба вазифасини бажарган.
Минтақада ижтимоий фикр шаклланишида муҳим рол ўйнаган яна бир ҳаракат калом илми билан боғлиқ. Мотуридия калом мактабининг вужудга келишида Самарқанд уламолар муҳити катта роль ўйнади. Бу даврда Мовароуннаҳр сиёсий маркази араблар таъсири остида шаклланган Бухоро шаҳри бўлса ҳам маданий ва иқтисодий ҳаётда Сўғдиёнанинг қадимги пойтахти ҳали салмокли ўрин тутар эди. Миллий қадриятларни, жумладан, илоҳиёт соҳасида эски анъаналарни кўпроқ сақлаб қолган Самарқанд мада­ний муҳитида янги таълимотнинг вужудга келиши бежиз эмас эди. Бу таълимот кейинчалик Самарқанддан бутун ислом оламига тарқалиб, аҳл ас-суннанинг Ашъария билан бир қаторда икки илоҳиёт мактабидан бирига айланди.
Мовароуннаҳр ҳудудларида исломнинг илк даврларида рационализм кенг тарқалганлиги ҳақида гувоҳлик беради. Ўлкада табииёт (Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий, Абу Райҳон ал-Беруний) ва фалсафа (Абу Наср ал-Форобий, Ибн Сино) илмлари билан бир қаторда рационалистик диний илмлар ҳам ривожланди. Муътазилийлар, исмоилийлар, илк суфийлар (ал-Ҳаким ат-Термизий) маданий ҳаёт тарихида чуқур из қолдирдилар.
Бухоро ва Самарқанддаги маҳаллий ҳанафий жамоалари XI асрнинг ўртасигача автоном фаолият юритар эди. XI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Мовароуннаҳрнинг икки мустақил ҳанафий марказлари анъаналарининг бирлашиш жараёни бошланади. XI аср бошида Бухоро жамоалари етакчиларининг бирлашиши натижасида уламо институти пайдо бўлади. У «Шамс ал-аимма» («Имомлар қуёши») деб номланади. Бу номланиш қорахонийларнинг «Шамс ал-мулк» («давлат қуёши»)сига зид равишда берилди. Шамс ал-аимма аҳоли ичида диний қонун билимдони сифатида юқори обрўга эга эди, кўп сонли шогирдларга эга эди.
Ҳанафий фақиҳлар шаҳар аҳлининг турли қатламлари билан мустаҳкам алоқада бўлиб, ўз диний-ижтимоий фаолиятларида уларнинг манфаатларини акс эттирар эдилар. Шамс ал-аимма ал-Ҳалвоий, Шамс ал-аимма ас-Сарахсий, Абу Зайд ад-Дабусий, Фахр ал-ислом ал-Паздавий, ас-Садр аш-Шаҳид, Абу Ҳафс ан-Насафий, Маҳмуд аз-3амахшарий, Алоуддин ас-Самарқандий, ал-Мутарризий, Бурҳонуддин ал-Бухорий, Фахруддин Қодихон, Бурҳонуддин ал-Марғинонийнинг фиқҳ методологияси, фиқҳнинг амалий масалалари, ҳадис, ақоид, филология, тафсир ва бошқа соҳаларда яратган юзлаб асарлар номларини келтириш кифоя. Мазкур асарлар орқали Ўрта Осиёнинг бой маданий анъаналари, диний тажрибаси, ҳуқуқий тасаввурлари ислом тамаддуни доирасига киритилди. Бу билан исломнинг тўлақонли, ўз-ўзига етарли, мукаммал минтақавий шаклига асос солинди. Унда умумисломий ва маҳаллий элементлар орасидаги муносабатда ҳамоҳанглик, мутаносибликка эришиб борилди. Мовароуннаҳрлик олимлар ўз илмий изланишлари натижасида юзага келган асарлари билан диний ва дунёвий илмларнинг ривожланишида муҳим рол ўйнаганлар.
Темурий Шоҳруҳ (1405-1447 йиллар) даврида диний таълим тизимининг янгиликлар киритилди. Мазкур тизим баъзи кичик тафсилотларни ҳисобга олмаганда, то XX аср бошларигача ўзгармай келди. Мовароуннаҳр ва Хуросон уламолари яратган асар-дарсликлар унинг негизини ташкил этди. Бу ерда мотуридия-ашьария таълимотлари, ҳанафий фиқҳи, аҳл ал-ҳадис тўпламлари, араб филологияси, мантиқ бўйича дарсликлар асосий ўринда турар эди.
Узоқ асрлар ривожланиш жараёнида минтақада ислом дини миллий маданият билан чамбарчас боғланиб кетди. Натижада Ўрта Осиё цивилизацияси доирасида ислом­нинг тўлақонли, ўзига хос, ҳар тарафлама бой шакли вужудга келди. Унда умумисломий унсурлар билан биргаликда минтақавий миллий хусусиятлар ҳам мавжуд. Юксак даражада тайёргарликка эга маҳаллий уламолар асрлар оша мазкур назарий ва амалий билимлар хазинасини сақлаб келдилар ва уни ўзгарган даврга мослаб турдилар. Бу уламолар муҳити - минтақавий исломнинг муҳим ташкил этувчи қисмидир.