Диссертация илмий раҳбар: Афоқова Нодира Махмудовна, филология фанлари доктори

мослашиб кетаверишда, оғир меҳнатни, машаққатни, очликни, жисмоний 
азобларни писанд қилмасликда кўринса, руҳий қудрат айнан мослаша 
олмасликда – кўпчилик томонидан эътироф этилган, қатъий қоида шаклини 
олган догмаларни, инсонийликка зид келган сохта қадриятларни қабул қила 
олмасликда намоён бўлади. Мартин инсоннинг қудрати – ўзининг руҳий 
кучларини англаб, уни реаллаштиришда деб ҳисобласа, атрофидагиларнинг 
деярли барчаси инсоннинг қудрати жамиятга мослашиб олиб, яхши кун 
кечиришда, мулк эгаси бўла олишда деб ҳисоблайдилар. Мартин ўз 
қарашлари билан жамиятда ёлғизланиб қолади. Уни на қариндошлари, на 
севимли Руфь тушуна олмайди. Шунинг учун “This man, whose clay was so 
plastic that he could live in any number of pigeonholes of human existence, she 
thought willful and most obstinate” (184) (“инсон ҳаётида мавжуд бўлган ҳар 

---

69 
қандай шаклга ҳам мослана оладиган ҳалимдай юмшоқ бу одамни Руфь ўжар 
ва қайсар деб ҳисобларди” (212)).
Мартин Иден яшаган муҳитда ижтимоий психологиянинг иккинчи 
кўриниши эса, Жек Лондоннинг кўрсатишича, инсонийлик нуқтаи назаридан 
тўғри ёки нотўғрилигидан қатъи назар, айрим бир қарашларнинг кенг 
ёйилиши, омма томонидан маъқулланиши ва ёзилмаган қатъий қонун 
шаклини олишидир. Бу – жуда муҳим ҳолат. Унинг муҳимлиги шундаки, 
айнан мана шу психология муайян жамиятдаги одамларнинг ўзаро 
муносабатларини белгилайди (Руфь ҳамда Мартиннинг қарашларидаги 
асосий тафовутлардан бири ҳам мана шунда ва бу пировардида улар 
ўртасидаги муносабатнинг барбод бўлишига олиб келади).
Эътироф этилиш – жамиятда жуда катта кучга айланади, эътироф 
этилмаслик эса қанчадан-қанча шахсларни, улуғ ғояларни пачоқлаб, кераксиз 
нарсага айлантиради, йўқ қилиб юборади, аламзадалик туғдиради. Мартин ва 
Бриссинденга ўхшаган алоҳида олинган одамларни истисно қилганда, бошқа 
ҳамма бор кучини, истеъдодини эътироф этилиш учун сарфлайди, қараш ва 
интилишларини эътироф этилиш психологиясига мослайди. Бундай 
жамиятда эътироф этилиш психологиясидан бир қадам четга чиқиш 
ҳалокатга тенглашади. Бундай муҳит одатланилмаган фикр-ғояларни бегона 
ўтдай юлиб ташлайди. Жамиятда монотонлик, зерикарли якранглик пайдо 
бўлади; ҳурфикрлилик барҳам топади. Мартин худда ана шундай жамиятда 
яшайди, худди ана шундай фикрдаги қизни севади ва ана шундай ижтимоий 
психологияга қўшилолмаганлиги сабаб муҳаббатидан ҳам айрилади, ҳаёти 
ҳам барбод бўлади. Унинг тақдири қарашлари эътироф этилмаган Исонинг, 
Мансури Ҳалложнинг, Насимийнинг, Машрабнинг, Жордано Брунонинг 
тақдирини эсга солади. Мартин яшаган муҳит ҳар бир соҳада ўз лидерларини 
сайлаб олган-да, энди уларнинг соясига сиғинади, ҳар қандай ўзига хосликни 
ўша лидерларига мажбуран мослаштиради. Бу муҳит ҳаёт ва муҳаббатни 
морзларнинг нуқтаи назари билан баҳолаганидек, адабий жараён ва ижодни 
Прапс ва Вандеруотерларнинг қаричи билан ўлчайди.

---

70 
Бу масалада атрофидаги барча одамлар билан, хусусан, Руфь билан ҳар 
замонда тўқнаш келаверадиган Мартин бир гал адабий танқидчилик устида 
баҳс кетганда шундай дейди: 
“ – I think I am nearer the truth, - she replied, - when I stand by the 
established, than you are, raging around like an iconoclastic South Sea Islander” 
(185). 
– Сиз эътибор қозонган ҳар бир кимса олдида таъзим қилишга 
одатланиб қолгансиз. ... Улар фақат барча эътироф этган нарсаларнигина 
биладилар – очиғини айтганда – уларнинг ўзини ҳамма эътироф этган. Барча 
тасдиқланган ғоялар уларга худди пиво бутилкасига ёпиштирилган этикетка 
сингари чиппа ёпишади. Сўнг, уларнинг энг асосий вазифаси, университет 
ёшлари миясидаги жамики оригинал фикрларни ситиб чиқариш ва муайян 
андазадан чиқмай фикр юритишга мажбур этишдан иборат. 
– Менимча, деб эътироз билдирди Руфь, – ҳамма эътироф этган нарсага 
амал қилганим туфайли, ҳақиқатга сиздан кўра яқинроққа ўхшайман, чунки 
сиз муқаддас тасвирларга ҳужум қилган ёввойи одамдек баобрў одамларга 
ташланяпсиз (213). Шубҳасиз, Руфнинг ҳақиқати – ҳаммага ўхшаган бўлиш, 
жамият эътироф этган нарсаларни тўғри-нотўғрилигидан қатъи назар ўйлаб 
ўтирмай, мусалламлик билан қабул қилишдан иборат эдики, Мартин бу 
билан асло келишолмасди. Буни Бриссенден Мартинга янада очиқроқ қилиб 
тушунтиради: “У (Руфь) болалик чоғидан миясига қуйиб қуйишган, ҳаммага 
маълум бўлган нарсалар тўғрисида вайсайди ва лекин чинакам ҳаётдан 
қўрқади. У сизни ўзича севади, Мартин, аммо ўзининг аянчли қоидаларини 
сиздан ҳам кўпроқ севади” (213). Ҳа, Мартин қолипларга киролмагани, Руфь 
эса қолиплардан чиқолмагани учун уларнинг йўллари айро тушади.
Руфга бўлган муҳаббат Мартин Иденда ижодкорни уйғотади. Шу 
маънода Руфь – Мартиннинг ўқитувчисидир. Аммо мураккаб руҳий ҳодиса 
шундан иборатки, муҳаббат туфайли уйғонган Мартин шу муҳаббат кучи 
билан ўзи яшаб турган оламнинг бор ҳақиқатларини англади-ю, унда 
ўзиникига ўхшаган қалб эгасига ўрин йўқлигини, бундай юксак қалб, бу 

---

71 
қадар руҳий парвоз заминий ҳаётга хос эмаслигини англади. У ўзи эришган 
руҳий даража билан фақат руҳий оламга сиғиши мумкин эди. Беҳад юксалиб 
кетган Мартин ва у эришган маънавий даражага кўтарила олмаган Руфнинг 
тақдири бир қарашда Лев Толстой ва Софья Андреевнанинг 
муносабатларини эсга солади. Эҳтимол, Жек Лондон, ростдан ҳам, ўз 
қаҳрамонлари учун ўша пайтда жуда катта шон-шуҳрат эгаси бўлган, 
америкалик ўқувчиларга ҳам яхши таниш бўлган Лев Толстой ҳаёти 
штрихларидан фойдаланган бўлиши мумкин. Чунки Жек Лондон рус 
адабиёти билан яхши таниш бўлган, айни пайтда улуғ рус ёзувчиси 
Л.Толстой ижодининг реализмини И.Тургенев ва М.Горький ижоди қаторида 
жуда юқори баҳолаган
66
. Ж.Лондон романда тўғридан-тўғри шундай ёзади: 
“He was coming to realize, with increasing conviction, that he possessed brain-
areas and stretches of knowledge which she could never comprehend nor knew 
existed” (186) (“Мартин тафаккур соҳасида шундай юксакликка эришган 
эдики, Руфь бундай юксакликнинг борлигини хаёлига ҳам келтирмаган эди” 
(215)). 
Руфь Мартинни ўз қолипига солмоқчи, Мартин эса ўзи кўтарилган 
юксакликда туриб, Руфда ўзи ўйлаган руҳий гўзаллик бўлмаган деб топади 
ва роман охирида шундай иқрорга келади: “He knew, now, that he had not 
really loved her. It was an idealized Ruth he had loved, an ethereal creature of his 
own creating, the bright and luminous spirit of his love poems” (353). (“У Руфни 
ҳеч қачон чинакамига севмаганини аниқ тушунди. У ўз тасаввурида бунёд 
этган самовий хилқатни, шеъриятнинг илҳом булоғи, нурафшон порлоқ 
сиймо бўлмиш Руфь исмли малакни севар эди” (414)).
Жамиятда қарор топган эътироф этилганлик психологияси Мартиннинг 
қалбида кучли оғриқлар уйғотади. Бу, хусусан, у ёзувчи сифатида довруқ 
қозонгандан сўнг янада кучаяди. Мана, Руфь билан ораси очиқ, Бриссинден 
оламдан кетган, энди у ёзмайди – аммо бутун жамият уни буюк ёзувчи деб 
олқишламоқда. Энди Мартин бемалол бу жараёнларни онгида таҳлил қилади. 
66
Богославский В. Джек Лондон. – М.: Просвещение, 1964. – С. 162-172. 

---

72 
“He drove along the path of relentless logic to the conclusion that he was nobody, 
nothing. Mart Eden, the hoodlum, and Mart Eden, the soiler, had been real, had 
been he; but Martin Eden, the famous writer, did not exist. Martin Eden, the 
famous writer, was a vapor that had arisen in the mob-mind, and by the mob-mind 
had been thrust into the corporeal being of Mart Eden, the hoodlum and sailor. But 
it couldn’t fool him. He was not the sun-myth that the mob was worshipping and 
sacrificing dinners to. He knew better” (345) (“мантиқий мулоҳаза юритиб, 
ниҳоят мен энди ҳеч ким, ҳеч нима ҳам эмас эканман, деган шафқатсиз 
хулосага келди. Ўйинқароқ Мартин Иден ҳам, матрос Мартин Иден ҳам реал 
шахслар эдилар, улар чиндан ҳам бўлганлар. Лекин буюк адиб Мартин Иден 
ҳеч қачон бўлган эмас. Буюк ёзувчи Мартин оломон ўйлаб чиқарган нарса, 
оломон уни ўйинқароқ, матрос Мартин Иденнинг вужудига жойлаштирган 
эди. Лекин буларнинг ҳаммаси кўзбўямачилик эканлигини Мартиннинг ўзи 
биларди-ку” (403-403)).
Саидийнинг Мартиндан фарқи шундаки, унда эътироф этилганларни 
эътироф этишга мойиллик бор. Ёки бошқача айтганда, у ҳам ўзидаги савқи 
табиий билан ҳақиқатни ҳис этади-ю, аммо кўпчиликка қарши боришга 
журъати етишмайди: “Ўша куни Саидий ўзида бор журналларни титиб, 
Улфатнинг шеърларини топди ва ҳар қайсисини алоҳида диққат билан ўқиди: 
кўпчилиги ёқмади, аммо шундай бўлса ҳам, буларни ёмон дейишга журъат 
қилолмас эди” (20). 
Жек Лондон шу тариқа йўқ жойдан ўз худосини яратиш ва кейин унга 
кўр-кўрона сажда қилиш психологиясини нафрат билан қаттиқ қоралайди. 
Бундай психология бутун жамиятни – энг оддий қора ишчиларидан тортиб, 
юқори даражадаги аристократиясига қадар заҳарлаб, уларни инсонийлик 
чегараларидан бутунлай узоқлаштириб юборади. Мартин ўзининг олижаноб 
қалби, юксак инсоний идеаллари билан буни қабул қила олмайди. Унингча, 
бу “That was the paradox of it” (337) (“соғлом фикрга зид нарса эди” (393)). 
Унинг ўз ўлчамлари, ўз олами бор, бу оламда ҳар бир нарса инсонийлик 
мезонлари билан белгиланар, шунинг учун у одамларнинг бирданига ўзгариб 

---

73 
қолганини, Руфнинг бош эгиб келишини ҳазм қилолмас эди. У ўзидаги 
мулкни, шуҳратни эмас, инсоний сифатларни қадрлашларини истайди. 
“Наҳотки, муҳаббат шон-шуҳрат ва оломоннинг эътирофи билан тирик 
бўлса?” дея алам билан ўйлайди у. Афсуски, атрофда инсонни фақат 
маънавий қадриятлар нуқтаи назаридан баҳолайдиган бирор кимса йўқ эди. 
Мартиннинг индивидуализми ўзига ҳамфикр, ҳаммаслак тополмаганида, 
фикран ёлғизланиб қолганидадир. У ўз атрофидан фикрдош одамни 
тополмагандан сўнг, янада ўз қобиғига ўрала бошлайди. Мартин Руфга алам 
билан шундай дейди: “When I hadn't a job? When I was starving? When I 
was just as I am now, as a man, as an artist, the same Martin Eden? That's 
the question I've been propounding to myself for many a day — not 
concerning you merely, but concerning everybody. You see I have not 
changed, though my sudden apparent appreciation in value compels me 
constantly to reassure myself on that point. I've got the same flesh on my 
bones, the same ten fingers and toes. I am the same. I have not developed 
any new strength nor virtue. My brain is the same old brain. I haven't made 
even one new generalization on literature or philosophy. I am personally of 
the same value that I was when nobody wanted me. And what is puzzling 
me is why they want me now. Surely they don't want me for myself, for 
myself is the same old self they did not want. Then they must want me for 
something else, for something that is outside of me, for something that is 
not I! Shall I tell you what that something is? It is for the recognition I h ave 
received. That recognition is not I. It resides in the minds of others. Then 
again for the money I have earned and am earning. But that money is not I. 
It resides in banks and in the pockets of Tom, Dick, and Harry. And is it for 
that, for the recognition and the money, that you now want me? ” (350) 
(“Ўша пайтда ҳам мен ўша-ўша Мартин Иден эдим – ҳам одам, ҳам ёзувчи 
сифатида. Кейинги пайтларда тез-тез ўзимга шу саволни бериб тураман, 
фақат сиз эмас, қолган ҳамма одамларни назарда тутиб айтяпман бу 
гапларни. Кўриб турибсизки, мен ҳеч ўзгарган эмасман, ҳолбуки, тўсатдан 

---

74 
довруқ қозониб кетганим баъзан ўзимни ҳам шубҳага солиб қўяди. Лекин 
мен ўша-ўша Мартинман! Менинг бошим ҳам, елкаларим ҳам ўша, оёқ-
қўлларимда ҳали ҳам ўнтадан бармоқ бор. Мен ҳеч қандай янги истеъдод ва 
янги фазилатим билан керила олмайман. Миям илгари қандай бўлса, 
шундайлигича қолган. Ҳатто ҳеч қандай янги адабий ёки фалсафий фикрлар 
ҳам туғилгани йўқ менда. Мен ҳеч кимга танилмай ёлғиз яшаган пайтимдан 
буён шахсий қийматим ҳеч ортгани йўқ. Бас, шундай экан, нега энди бирдан 
ҳамма ерда азиз меҳмон бўлиб қолдим? Ҳеч шак-шубҳа йўқки, одамларга 
шахсан менинг ўзим керак эмас, чунки мен улар илгари қайрилиб қарашга 
ҳам ор қилганлари – ўша Мартин Иденлигимча қолганман. Бундан чиқди, 
улар менинг шахсий фазилатимга ҳеч дахли бўлмаган, менга тегишлиги йўқ 
аллақандай бошқа бир нарсани қадрлар эканлар. Менинг нимамни 
қадрлашларини айтайми сизга? Ҳамманинг ҳурматига сазовор бўлганимни 
қадрлашади. Лекин бу ҳурмат мендан ташқарида-ку. У ўзгаларнинг онгида. 
Бундан ташқари, мени пулдор бўлганим учун ҳурмат қилишади. Лекин бу 
пуллар ҳам мендан четда. Улар ҳар хил Жон, Том, Жекларнинг банкларида, 
киссаларида ётибди. Хўш, сизга ҳам шу пул туфайли, шу пул билан шон-
шуҳрат туфайли керак бўлиб қолдимми?” (410)).
Мартин жамиятда мустаҳкам интизом мақомини олган қарашлар, фикр-
ғояларни ҳазм қила олмайди. Уни мисли кўрилмаган, ғоят юксак 
ҳурфикрлилик ва тафаккур ҳалок қилади. Мартин Иден жамият буюклик 
рутбасини берганларнинг аксариятини тан олмайди ва шунинг учун унинг 
йўли жамият яхши деб тақдим қилган ҳамма нарсани кўр-кўрона қабул 
қилган, мутаассибларча ушлаб олган Руфь билан айро тушади. Мартин 
шунчаки ижодкор шахс эмас, юксак даражада ҳурфикрли ва мустақил 
тафаккур эгасидир.
Шу тариқа Жек Лондон фақат Мартин яшаган жамиятда эмас, у ёки бу 
даражада умуман инсонлик жамиятларига хос бўлган ижтимоий-руҳий 
ҳолатни очиб ташлайди. Бу ҳар қандай ҳурфикрлиликни, ўзига хосликни, 
янгиликни сиғиштира олмаслик психологияси; якранглик, догмаларга 

---

75 
мутелик психологияси; кўпчиликка хос бўлмаган қарашлардан қўрқув 
психологияси; моддиюнчилик психологияси эди.
Абдулла Қаҳҳорнинг қаҳрамони эса мутлақо бошқа тарихий-сиёсий 
муҳитда яшайди. Бу тарихий шароитнинг моҳияти шундай эдики, бирданига 
бостириб келган инқилоб қуюни ҳамма нарсани ағдар-тўнтар қилиб 
ташлаган, бу хаос ичида одамлар ўз йўлларини тайин этиш у ёқда турсин, 
нима бўлаётганини аниқ англаб етганлари йўқ, инқилоб эгалари ўз тартиб-
низомларини шафқатсизларча ўрната бошлаган бир давр эди. Эски давр ўз 
ниҳоясига етган, аммо янги давр ҳали тўла шаклланиб улгурмаган бир 
замонлар эди. Биз романда 70 йил мобайнида ҳукм сурган қарамлик, қўрқув, 
бирхиллик психологиясининг эндигина шакллана бошлашига гувоҳ бўламиз.
Романнинг бошларида шундай эпизод берилади: кекса бир профессор 
ўқишга ноқобил бўлган талаба йигитга: “Сиз университетга муносиб 
эмассиз... бориб кетмонингизни чопинг!.. Бу – фан. Буни декрет билан 
соддалаштириб бўлмайди!” (14) дейди. Оқибат шу бўладики, ўз ўрнига 
номуносиб бўлган талабага айтилган бир оғиз гап учун ўз ўрнига муносиб 
бўлган профессор ишдан ҳайдалади. Бу – инқилобчилар ҳукуматининг 
одамларда оммавий қўрқув уйғотиш учун амалга оширган ҳаракатларидан 
бири, сиёсатнинг илм-фан устидан ҳукмронлик ўрната бошлагани
67
эди. 
Ваҳоланки, ижтимоий меҳнат тақсимоти – инсоннинг қобилиятларини 
жамиятнинг керакли ўрнига йўналтириш – ижтимоий тараққиёт 
қонунларидан биридир. Мустабид тузум ўз мақсадига эришгани романда ҳам 
кўрсатилади. Чиндан, “Саидий бу портлашдан чўчиб, ҳатто ўзининг 
ҳамдарди Мунисхонга ҳам қобилиятсиз кишилар тўғрисида индамай юрди” 
(14). Мана шу қўрқув бутун асар воқеалари устидан кучли босим билан босиб 
туради. Жамиятнинг турли соҳаларига, шахснинг ҳаётига бу тарзда аралашув 
67
Шенталинский В. Инқилобий қўриқхонадаги овлар // Жаҳон адиблари адабиёт ҳақида (Озод 
Шарафиддинов таржималари). – Т.: Маънавият, 2010. – Б.317-362. 

---

76 
туфайли маълум бир вақтга келиб, Саидий оч қолиб кетса-да, уч ойлик 
стипендиясини бориб олишга қўрқади.
68
Вазият шу даражада эдики, одамлар ҳатто айрим мавзуларда оила 
даврасида сўз айтишга қўрқиб қоладилар. Жумладан, Мунисхон Саидий 
билан Мулла Исҳоқ ҳақида гапиришганини акасига айтишдан қўрқади; 
Салимхон эса ҳали синалмаган Саидий олдида сирининг фош бўлишидан 
қўрқиб, “Қайси у? Исҳоқ... ҳа, ҳа... Исҳоқ афанди! Бу одам сўнгги вақтда 
босмачига чиқиб кетган, деб эшитар эдим... Аҳмоқ...” (36) дея 
талмовсирайди. Ҳатто Саидий кетгандан кейин ҳам ака-сингил очиқ 
гапиришдан қўрқадилар: “ – Нима муносабат билан Исҳоқ афанди ўртасида 
сўз бўлди? 
Мунисхон бундай сўроқни кутмаган эди, юраги “шув” этиб кетди-да, 
акасига ўгирилди. Салимхон илжайиб турар эди.
– Худо урсин агар... Ўзи айтди, – деди Мунисхон акасининг 
илжайишидан шубҳаланиб. 
Салимхоннинг илжайиши қаҳқаҳага айланди: 
– Мен сени айбламадим... айбламадим... 
– Нима, бўлмаса... одамга аллақандай қарайсиз? Ўзи айтди. Саидийни 
Исҳоқ афанди чет элга олиб кетмоқчи бўлган экан. Мен айтдимки, бу одам... 
бир вақтлар... акам ёмон кўрар эди, бизникига ҳам бир келган эди, дедим... ”
Асар охирлаб борар экан, бу қўрқувнинг ниҳоятда кучайганлигини 
кўрамиз. Салимхон Муродхўжа домла билан ўтирар экан, эшик тақиллайди. 
Ўтирганлар қўрқиб қолишади. Эшикка чиққан домла Ёқубни олиб кирар 
экан: “Бунақа бефаҳм бўлманг”, – дейди. – “Эшикнинг занжири бўлади, одам 
деган шуни шиқирлатади. Наҳот тарс-тарс урса!” (221.) Кўринадики, сиёсий 
қарашлари айри тушгани учунгина бундай одамлар уйларида ҳам қўрқув 
ичида юрак ҳовучлаб ўтирадилар. Абдулла Қаҳҳор қўрқув психологиясининг 
синга боришини Саидий мисолида тадрижий равишда кўрсатиб боради. 
68
Ҳамрақулова Ҳ. Абдулла Қаҳҳорнинг “Сароб” романида шахс фожиаси талқини: Филол. фанлари номз. ... 
дисс. автореф. – Т., 2004. – Б.7. 

---

77 
Бора-бора шундай бўладики, “Саидий кўчага камдан-кам чиқади, чиққанида 
ҳам уйга қайтишда худди орқасидан бирон шикаст етказадиган киши