Диссертация илмий раҳбар: И. Ж. Юлдашев, филология фанлари доктори, профессор Тошкент 2022 Мундарижа

Савдо сўзи форсча-тожикча бўлиб “олди-сотди муомаласи” маъносини англатади. Ўзбек сўзлашув нутқида бу лексема совда шаклида ҳам ишлатилади: шунга кўра ўзбек тилида ясалган савдолаш термини ҳам совдолаш тарзига эга. Савдогар термини форсча савдо отига -гар қўшимчасини қўшиб ҳосил қилинган бўлиб, “савдо билан шуғулланадиган киши” маъносини англатади. Форсча-тожикча савдогар отига ўзбекча -чилик қўшимчаси қўшилиб, “савдо-сотиқ иши билан шуғулланувчи касб маъносидаги сўз ҳосил бўлган⁴⁹. “Қисаси Рабғузий”да эса сотувчи, савдогар тожар – сатығчы: тожир маъноси асл туркча ҳамда форсча-тожикча бäзиргäн⁵⁰ истилоҳлари билан ифодаланган.
Сот – қадимги туркий тилда дастлаб “ниманингдир эвазига бермоқ”, пул пайдо бўлгандан кейин “пул эвазига бермоқ” маъносини англата бошлаган бу феъл асли сат⁵¹ – сад тарзида талаффуз қилинган; ушбу лексема асосида эскирган дериват сатық “савдо муомаласи, сотув” маъносида қўлланган.⁵² Сотувчи сўзи таркибидаги сот ўзаги “Древнетюркский словар”да аксини топган. Sat – сотмоқ: anun satti malin vana aldi⁵³.
“Cотувчи” – сотиш ишини амалга оширувчи киши, дўконда ёки бозорда савдо-сотиқ билан шуғулланувчи ходим. Қадимги туркий тилда “пул эвазига бер маъносини англатувчи” “сат” феълининг -ғу қўшимчаси билан ясалган сифатдош шаклига -чы қўшимчасини қўшиб ясалган сўз билан (сат+ғу)+чъ = сатғучъ сўзи ясалган. “Древнетюрский словар”да худди шундай маъно сатьғчь⁵⁴ сўзи билан англатилгани акс эттирилган. Бу “савдо” маъносини англатувчи “сатьғ” отидан -чы қўшимчаси билан ясалган. “ғ” ундоши “в” ундошига, “в” ундошининг таъсирида унинг олдидаги “ы” унлиси “у” унлисига алмашган: сатығчы – сатывчы – сатувчи⁵⁵.
Адабиётларда -(у)вчи қўшимчаси ва унинг -ғувчи қўшимчаси асосида юзага келгани ҳақида маълумотлар бор. Унда сатғучь сўзида ғу товушлари ўрни алмаштирилган ва кейинчалик “ғ” ундоши “в” ундошига алмашган бўлиб чиқади: сатғучи-сатуғчи-сатувчи.
Агар сатувчи сўзи қадимги туркий тиллардаги “сатиғчь” сўзи асосида юзага келган десак, товуш ўзгариши соддароқ воқе бўлганини кўрамиз: “ғ” ундоши “в” ундошига “в” ундошининг таъсирида унинг олдидаги “ь” унлиси “у” унлисига алмашган. Сатьғчи – сатьвчь – сатувчи. Ҳар икки ҳолда ўзбек тилида “а” унлиси “а^” унлисига алмашган, “ъ” унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган⁵⁶.