Диссертация илмий раҳбар: п ф. д., профессор Д. Г. Мухамедова Тошкент-2022 мундарижа

1.2. Таълимни бошкариш назарияси ва амалиётида менежментнинг шаклланиши ва ривожланиши.

Таълим тизимига қўйиладиган талаблар кучайиб бораётган шароитда ишни ташкил этиш анча мураккаблашди ва профессионал бошқарувни талаб этди. Бугунги кунда таьлим тизимини такомиллаштириш оркали хар томонлама етук, баркамол, мустакил фикрлашга кодир, иродали, фидойи ва ташаббускор кадрларни тайёрлашга катта эьтибор каратилмокда. Шу боис, хозирги вактда таьлим самарадорлигини ошириш максадида таьлим тизимини бошкариш жараёнига максадли юналтириш каби долзарб вазифалар белгиланмокда. Таълим – инсон билиш фаолиятининг энг мураккаб турларидан бири булиб, индивидуал психик ривожланишни ва билимларни узлаштиришни анча тезлаштиради. Таълимнинг асосий вазифаси шахсни илмий билимлар, куникма ва малакалар билан куроллантиришдан иборат.

Инглизча “management” - бошқарув сўзи лотинча “manus” – қўл сўзидан ташкил этган. Ҳозирги вақтда менежмент жамият ҳаётининг деярли барча томонларида акс этувчи мураккаб ижтимоий-иқтисодий ҳодиса ҳисобланади. Менежментнинг маълум турлари орасида таълим менежменти алоҳида ўрин эгаллайди. У ташкилот фаолиятининг самарадорлигини ошириш мақсадида интеллектуал, молиявий, моддий ресурсларни бошқаришни ўз ичига олади.
Таълимнинг мазмуни таълим мақсадларига таянади ва Давлат таълим стандартлари билан белгиланади, Республикамизда юз берган иқтисодий ўзгаришлар миллий иқтисодий амалиётимиз учун янги бўлган бир қанча касбларга бўлган талабни белгилади. Уларнинг орасида менежер касби ҳам бор. Олий ўқув юртини бошқариш амалиётига ҳозирги замон менежменти киритилиши муносабати билан ўқув юртларида менежерларга қўйиладиган талаблар хам ортиб борди.
Менежер - бошқарув функцияларини раҳбарликнинг замонавий илмий методлари ёрдамида профессионал тарзда амалга оширувчи одам. У профессионал раҳбар. Унинг профессионализми бозорни, унинг қонунларини билишда, ташкилотнинг ривожланишини прогноз қила олишда ва ташкилот мақсадларига эришиш учун зарур шароитлар яратиш кўникмасида, ресурсларни бошқариш ва вақти-вақти бошқарув технологияларини янгилаш қобилиятида намоён бўлади.
Менежер одамларни ва уларнинг ўртасидаги муносабатларни бошқариш, чунончи: умумий мақсадлар атрофида одамларни жипслаштириш, ходимларга муттасил касбий ўсишга бўлган эҳтиёжни шакллантириш, ишга доир зарурий муносабатларни тартибга солиш, меҳнатни мотивлаштириш ва рағбатлантириш, жамоада ўзаро ҳурмат, ишонч ва муваффақият муҳитини яратиш маҳоратига эга бўлиши муҳимдир.
«Бошқарув» сўзи одатда аниқ бир мақсадга эришиш учун бошқариладиган объект ёки субъект тизимига фаол таъсир кўрсатиши тушунилади. Бугунги кунда бошқарувнинг маъноси бўйича бир неча йўналишни ажратиш мумкин.
Биринчи йўналишга кўра, бошқарув маъноси – фаолиятдир. Масалан, бошқарув жараёни бўйича илмий изланишлар олиб борган, ўз вақтида бошқарув назарияси асосчиларидан бири Анри Файоль бошқаришни: - келажакни кўрувчи; - фаолиятни ташкиллаштирувчи; - ташкилотни идрок қилувчи; - фаолият турларини мувофикдаштирувчи; - қарор ва буйрукларнинг бажарилишини назорат қилувчи кучли қурол, деб таърифлайди.
Иккинчи йўналишда бошқарув бир тизимнинг иккинчисига, шахснинг иккинчи бир шахс ёки гуруҳга таъсир этиши, деб ҳисобланади.
Ҳозирги тез ўзгараётган технологик дунёда мамлакатимизда амалга оширилаётган таьлим тизимидаги ислохотлар таьлим тизимини бошкариш механизмларини узгартириш, такомиллаштириш каби бошкарув тизими шакллантирилмокда.
Педагогик жараённи бошқариш нимадан бошланади? Таълим муассасаларида таълим-тарбия жараёнини режалаиггириш ташкил этиш, ўқув вазиятлари бўйича қарор қабул қилиш, кафолатланган натижани кўлга киритиш, назорат қилиш, касбий фаолиятни мувофикдаштириш билан белгиланади. Республикамиз тараққиётини ҳал этишда педагоглар зиммасига масъулиятли вазифалар юклатилган. Уқитувчининг олдига ўз касбининг моҳир устаси, ўқувчилар жамоасини бошқара олиш қобилиятларини ривожлантириш каби қатор талаблар кўйилади.
Шундай қилиб, таълим иқтисодий ривожланишнинг муҳим элементигагина эмас, балки шахс ва жамият ижтимоий ва маънавий ривожланишининг бевосита қисмига ҳам айланди. Шу туфайли ҳам таълим жараёнини бошқариш натижаси муҳим ижтимоий-иқтисодий омил ҳисобланади. Билимлар ва интеллектуал капитални улардан янада самаралироқ фойдаланиш мақсадида бошқариш муаммолари сўнгги йилларда биринчи даражали ақамият касб этмокда.
Таълим тизими учун менежерлар тайёрловчи ўқув юртлари сўнгги йиллардагина пайдо бўлди. Бу бир қанча омиллар, чунончи: “Таълим тўгрисида”ги Қонунга мувофиқ узлуксиз таълим тизимининг янада ривожланиши; таълим-тарбия ва хўжалик масалаларини ечишда ўқув юртларига кенг мусгақиллик берилиши; таълим соҳасида халқаро алоқалар кенгайиши ва Ўзбекистон бозор иқтисодиёти ривожланаётган шароитда ўқув
юртларини бошқариш иқтисодий механизмларининг кучайиши билан боғлиқ.
Бошқача айтганда, таълим олиш учун ўқув юртини танлаш имконияти кенгаймоқда. Ҳар бир ўқув юрти ўз имкониятларидан тўлақонли фойдаланишга ҳаракат қилмоқца, яъни бошқарув объекти сезиларли даражада ўзгарган. Айни шу сабабли бошқарув ҳам ўзгариши, менежмент шаклини касб этиши лозим.
Ўқув юртида бошқарув объектлари уч таркибий қисмга бўлинади: моддий-техникавий (асбоб-ускуналар, воситалар ва б.), информацион (ўкув режалари, дастурлар, ҳужжатлар ва б.) ва инсоний. Иш сифатини бошқариш охирги объектдан бошланади. Таълим менежментининг муҳим жиҳати унда ўзаро боғланган икки томон - педагогик ва иқтисодий йўналишнинг мавжудлигидир. Иккала йўналиш ҳам муҳим, лекин улар кўпинча вақтда ва маковда муштарак эмас. Айни шу сабабли ё таълим – тарбияни, ё хўжалик жараёнини бошқариш билан шугулланувчи менежерларнинг гуруҳлари ажратилади.
Таълим менежменти таълим муассасалари рахбарларининг бошқарув фаолияти, бошкарув масъулияти ва маданияти, бошкарув функциялари ва методлари, бошкаришнинг қонун-қоидалари ва тамойиллари, рахбар ва лидер фазилатлари, таълим муассасаси рахбарларининг функционал вазифалари, таълим муассасаларини бошкаришда ахборот ва коммуникация, раҳбарларнинг инновацион фаолиятлари, бошкарувда тарбиявий муносабатлар ва рахбарлик услублари, таълим муассасаларининг ташкилий тузилиши, стратегик бошкарув ва режалапгтириш, раҳбарнинг иш вақти ва ундан фойдаланиш, персоналии бошкариш хамда таълим муассасаларини бошкаришда мотивлаштириш ва мотивлаштириш назарияларини тадқиқ этади.
Педагогик фаолият интеллектуал меҳнатнинг бир тури сифатида кўпроқ маънавий эҳтиёжларга таянади. Ўқитувчилик фаолиятининг ўзига хос хусусияти шундаки, у “инсон - инсон” тизимида амалга оширилади. Педагог ҳамманинг кўз ўнгида туради, унинг фаолиятига ўқувчилар, уларнинг ота-оналари, ҳамкасблари, ўқув юрти раҳбарлари баҳо беради. Атрофдагилар эътиборини қозониш ўқитувчи учун кўпинча моддий рағбатлантиришдан муҳимрокдир. Таълим менежменти ўқитувчига касбий кўникмаларга қўшимча тарзда бошқарув кўникмаларини ҳам ривожлантириш имкониятини беради. Уларнинг мавжудаиги командада самарали иш олиб бориш, режалаштиришни амалга ошириш, муаммоларни оқилона ечиш, ташаббус кўрсатиш, лидерлик фазилатларини, тадбиркорлик фаоллиги усулларини, коммуникатив кўникмаларни ўзлаштиришга ёрдам беради.
“Бошқарув” тушунчаси одатда тизимнинг бир ҳолатдан янада сифатлироқ ҳолатга ўтиши сифатида тавсифланади. Бу ерда икки жиҳатга эътиборни қаратиш лозим. Биринчи - тизимни сақлаш, унинг барқарорлигини қувватлаш мақсадида бошқариш (маъмурий бошқарув). Иккинчи жиҳат - тизим янги сифат ҳолатига ўтишини, яъни муттасил ривожланишни таъминловчи бошқариш.³